Navigation – Plan du site

AccueilNuméros4Les œuvres d’Olivi : exégèse, Sen...Lectura super Mattheum, prologus

Les œuvres d’Olivi : exégèse, Sentences, opuscules

Lectura super Mattheum, prologus

Petrus Johannis Olivi
Édité par Sylvain Piron

Texte intégral

Présentation

  • 1 Bonaventura, Opera Omnia, Quaracchi, Coll. S. Bonaventurae, 1898, t. 8, p. 658-662.
  • 2 F. Delorme, « Textes Franciscains », Archivio Italiano per la storia della pietà, 1, 1951, p. 194-2 (...)
  • 3 Aquilinus Emmen, « Pierre de Jean Olivi, sa doctrine et son influence », Cahiers de Joséphologie, 1 (...)
  • 4 Marie-Thérèse d’Alverny, « Un adversaire de saint Thomas : Petrus Iohannis Olivi », dans St. Thomas (...)
  • 5 Thomas Francis Murtagh, Peter Olivi's Matthew commentary : a critical edition of chapter 5, verses (...)
  • 6 [en ligne] http://www.history.vt.edu/Burr/OliviPage/OliviSouces.html dernière mise à jour 8 novembr (...)

1Avec dix-huit manuscrits complets, quelques témoins fragmentaires et de nombreux extraits copiés séparément, la Lectura super Mattheum est l’œuvre la plus diffusée de Pierre de Jean Olivi. C’est aussi le plus ample de ses commentaires bibliques et l’une des pièces majeures de son programme théologique. Cette œuvre centrale n’a pour l’instant fait l’objet que de quelques éditions partielles. Le Compendium de humilitate, publié dans les œuvres complètes de Bonaventure, est en réalité un extrait du chapitre 18, qui a connu une importante diffusion séparée1. Ferdinand Delorme a publié un extrait du ch. 6 commentant la prière du Seigneur2, Aquilino Emmen, un ensemble de questions du premier chapitre consacrées à Joseph3. En 1974, Marie-Thérèse d’Alverny a publié un extrait du ch. 10 contenant une critique de Thomas d’Aquin à propos de la pauvreté4. Plus récemment, dans une thèse de doctorat, Thomas Murtagh a publié une grande partie du chapitre 5 consacré aux béatitudes5. Pour sa part, Sarah Pucciarelli a préparé, sous la direction de David Burr, une édition des chapitres 16 et 24, qui ont été mis en ligne sur la Olivi Page6.

  • 7 Decima Douie, « Olivi’s Postilla super Matthaeum (MS. New College B. 49) », Franciscan Studies, 35, (...)
  • 8 David Burr, « The Date of Petrus Iohannis Olivi’s Commentary on Matthew », Collectanea Franciscana, (...)
  • 9 Le seul témoin complet qu’il convient d’ajouter à sa liste est Barcelona, Arxiu de la Corona de Ara (...)
  • 10 Sur les 16 manuscrits connus, seul celui de Castiglione Fiorentino n’a pu être utilisé, tandis que (...)

2Ces différents travaux n’ont pas accordé une attention égale à la tradition manuscrite de la Lectura. Decima Douie s’est concentrée sur le seul manuscrit d’Oxford, New College7, et c’est également ce témoin qu’ont privilégié David Burr et Kevin Madigan8. Pour sa Marie-Thérèse d’Alverny a présenté tous les témoins qu’elle avait pu identifier, et décrit attentivement certains manuscrits, mais elle n’a employé, dans l’édition d’une portion du dixième chapitre, que les témoins de Paris et Toulouse9. Sarah Pucciarelli, dans son édition du chapitre 24, a tenu compte de huit manuscrits. Seul Thomas Murtagh s’est appuyé sur la totalité des manuscrits dont il avait connaissance, à l’exception d’un seul qui lui était demeuré inacessible10.

3La présente édition du prologue se donne pour objectif de procéder, à terme, à un sondage de l’intégralité des témoins connus. Le premier état de cette édition (décembre 2012) se fonde sur l’examen d’une dizaine de manuscrits. Elle sera mise à jour prochainement, une fois que l’ensemble des témoins répertoriés auront pu être collationés.

Manuscrits employés

    • 11 M.-T. d’Alverny, « Un adversaire », p. 201. Meilleure description in Cesare Cenci, Bibliotheca manu (...)

    A : Assisi, Biblioteca Comunale, 361. Papier, 218x150 mm, fin xive ou début xve s., non réglé, 52 lignes. Le texte s’interrompt au début du chapitre 7. Rubrique initiale : « Hec est postilla super Matheum edita a venerabili doctore mag. Petro Iohannis sacre theologie magistro »11.

    • 12 Manuscrit numérisé par le programme « Portal de archivos espanoles », http://pares.mcu.es. Décrit, (...)

    B : Barcelona, Arxiù de la Corona de Aragò, Ripoll, 86. Parchemin, 2 col., vers 1300. La présence, à la fin du volume, d’une table des lectures « secundum ordinem Aquensis ecclesie sive usum » indique une origine provençale12.

    • 13 Je remercie le bibliothécaire, Fabio Salvietti, de son aide dans la reproduction photographique des (...)

    C : Castiglion Fiorentino, Collegio Cosimo Serristori, 5. Parchemin, 220 x 215 mm, seconde moitié du xve s., écriture livresque soignée. Rubrique : « Incipit postilla …ma super evangelium secundum Matheum edita ab egregio doctore Petro Ioh. sacre theologie professore ordinis fratrum minorum »13.

    • 14 M.-T. d’Alverny, « Un adversaire », p. 203-204.

    K : Klosterneuburg, Stiftsbibliothek, 769. Parch., 250 x 165 mm, 120 fol., 2 col., xive s.14

    • 15 Coxe, Catalogus codicum manuscriptorum qui in collegiis aulisque Oxoniensibus adservantur, t. I, p. (...)

    O : Oxford, New College 49. Parch., 158 fol., 420 x 275 mm, 2 col., produit pour John Whethastede, abbé de St. Albans, mi xve s. Explicit : « Explicit opus Petri Iohannis super evangelium Mathei »15.

    • 16 M.-T. d’Alverny, « Un adversaire », p. 198-199. FT, M.P. Saci, « Dagli spirituali agli osservanti. (...)

    N : Padova, Biblioteca Antoniana, 336 scaff. XV. Parch., 310 x 235 mm, 2 cols., 222 fol., décoration (initiales filigranées, encadrement, titre courant). Manuscrit daté de 1343, offert par l’évêque Ildebrando Conti au gardien du couvent franciscain le 26 sept. 135216.

    • 17 M.-T. d’Alverny, « Un adversaire », p. 192-196.

    P : Paris, BnF lat. 15558. Parch., 350 x 230 mm, 2 col., 181 fol. écriture méridionale, vers 1300, décoration parisienne. Manuscrit acheté par Pierre de Limoges et légué en 1306 au collège de Sorbonne17.

    • 18 M.-T. d’Alverny, « Un adversaire », p. 200. Le fonds de San Isidoro est à présent déposé à la Curia (...)

    R : Roma, Collegio San Isidoro I/56. Parch., 160 x 115 mm, 176 fol., 2 col. Plusieurs mains italiennes, vers 1300. Le bifolio initial contient des textes de nature magique 18.

    • 19 M.-T. d’Alverny, « Un adversaire », p. 202.

    T : Toulouse, Bibliothèque municipale, 48. Parch., 2 col. écriture méridionale, début du xive siècle. Provenance du couvent dominicain de Toulouse19.

    • 20 M.-T. d’Alverny, « Un adversaire », p. 198-199.

    V : Vaticano, B.A.V., Vat. lat. 10900. Parch., 211 x 142 mm, 207 fol., 2 col. écriture méridionale, début XIVe siècle. Rubrique cancellée : Postilla fratris P<etri Ioannis ordinis minorum> super Matheum20.

    • 21 Le témoin A est incomplet et s’interrompt avant le chapitre 22. Je n’ai eu accès qu’aux premiers fo (...)

    Z : Assisi, Biblioteca Comunale, 586. Rubrique : « principium super Matheum »21. Ne contient que le sermon initial de louanges des évangiles.

4Les manuscrits qui n’ont pas encore été utilisés sont ceux de Budapest, Egyetemi Könyvtár, cod. 49 ; Cambridge, Corpus Christi Coll. 321 (K 13) ; Firenze, Bibl. Medicea-Laurenziana, Santa Croce Plut. X dextr. 4 ; Biblioteca Nazionale Centrale, Conventi Soppressi, G. I. 671 ; San Lorenzo de El Escorial Q. III. 2 ; Vaticano, BAV vat. lat. 1001 ; vat. lat. 8670 ; Ottob. 522 ; Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka U F 61m

Premières observations

  • 22 Les manuscrit Firenze, Bibl. Laurenziana, Santa Croce, Plut. X dextr. 4 et Escorial, Convento San L (...)

5La taille de l’échantillon, de même que l’absence de certains manuscrits importants, ne permettent pas encore d’obtenir une vision claire de l’ensemble de la tradition textuelle. Il est toutefois possible de faire quelques constatations. Un nombre important de manuscrits semblent dater de la fin du xiiie siècle ou tout début du xive siècle. Ces volumes (BPTV) de format moyen, copiés sur deux colonnes, s’apparentent au type des manuscrits universitaires. Ils ont vraisemblablement tous été produits dans des studia du Sud de la France22. L’origine provençale est certaine pour le témoin de Barcelone, probable pour les autres. Cette abondante diffusion précoce suggère que le texte a été mis en circulation du vivant de l’auteur, peut-être dès avant sa censure de 1283, pour être employé dans l’enseignement biblique, dans les écoles franciscaines de Provence, Languedoc et Aquitaine. Ce commentaire était donc sans doute particulièrement visé par l’interdiction d’utiliser les écrits d’Olivi, prononcée par le chapitre général de Lyon en 1299. La répression des Spirituels dans les premières décennies du xive siècle a ensuite contribué à la dispersion géographique des témoins. Le cas du manuscrit de Barcelone est encore une fois exemplaire, puisqu’il pourrait avoir été apporté par un Spirituel fugitif au monastère Bénédictin de Ripoll.

  • 23 Par exemple, § 27, seuls CV, de même que T après corrections, présentent la tournure correcte, « su (...)

6Sans qu’il soit utile de tenter de dresser un stemma codicum provisoire, on peut toutefois relever des proximités entre certains manuscrits. Les témoins V et C, qui ont également en commun de nommer l’auteur du commentaire, présentent de nombreuses variantes communes. Dans plusieurs cas, ces leçons paraissent préférables à celles retenues par la totalité des autres témoins23. Il est par ailleurs notable qu’entre ces deux témoins, le meilleur ne soit pas le plus ancien. Le manuscrit de Castiglion Fiorentino a été produit dans la seconde moitié du xve siècle, par un scribe très attentif au sens du texte qu’il copiait. Il devait disposer de surcroît d’un modèle remontant à une diffusion précoce de la Lectura. Cette circulation tardive ne doit pas surprendre ; on trouve précisément sur le témoin V des annotations révélant une lecture effectuée à la même époque.

  • 24 Les questions ont pour intitulés : Si autem queratur quomodo pro causa negligendi nuptiarum istarum (...)
  • 25 Le manuscrit numérisé est accessible en ligne, au moyen d’un abonnement institutionnel dont le prix (...)

7L’hypothèse d’une mise en circulation précoce devra conduire à poser la question d’éventuels ajouts ou corrections insérés ultérieurement, dans les années où Olivi procéda à une mise au propre de l’ensemble des ces œuvres. En ce sens, on peut signaler que dans le chapitre 22, le scribe du manuscrit parisien indique en marge le mot additio pour signaler deux passages, insérés dans le corps du texte, qui devaient probablement figurer dans les marges de la source qu’il employait. Il s’agit de questions supplémentaires posées à propos de la parabole des invités24. Or, il est notable que ces deux mêmes questions figurent dans les marges du témoin B. Un sondage montre que ce passage est présent dans les manuscrits d’Oxford et Toulouse, mais qu’il est revanche absent des témoins CKRV, de même que du manuscrit de Cambridge, Corpus Christi, 32125.

8Dans cette édition provisoire, le témoin T a été retenu comme manuscrit de base, en raison du caractère central qu’il paraît avoir.

<Prologus>26

  • 26 Rub : Incipit expositio evangelii super matheum R postilla super Matheum ? al. man. V  Z

9Quatuor facies uni et quatuor penne uni et pedes eorum pedes recti et planta pedis eorum quasi planta pedis vituli, et scintille quasi aspectus eris candentis, Ezechielis primo.

  • 27 semine virtualiter continentur K
  • 28 non] nec K
  • 29 originaliter] originabiliter R
  • 30 proderunt] prodeunt BO proderant K prodent V
  • 31 et] et in NORTZ
  • 32 debitum K
  • 33 inserta] in se ita K indicta V
  • 34 in] ista O
  • 35 in sunt add. Z
  • 36 et] om. N
  • 37 illud] id R
  • 38 creationis] causationis O
  • 39 etc] et terram OV
  • 40 et] etiam T
  • 41 et] om. Z
  • 42 ipsa] ista Z
  • 43 qualis et eius doctor … totalitate et] om. O et] om. BNZ
  • 44 etiam add. NTZ erit add. O
  • 45 qualis in sua testa seu cortice] om. K
  • 46 et add. O ut add. K qualisve BCNVZ
  • 47 sua add. CVZ
  • 48 qualis] qualiter O
  • 49 prenuntiativa] pronuntiativa RO
  • 50 qualisque] qualiterque O
  • 51 exibi.lia K

10Quemadmodum admirabilis est clausura secundum quam tota ramorum diffusio, immo omnium generandorum formacio et distinctio virtualiter continentur in semine27, sic non28 minus admirabilis est genitura secundum quam omnia sub miro ordine et pulcritudine originaliter29 proderunt30 ex semine. Sicut autem utrumque eorum supersubstantialiter et eternaliter deus prehabuit in se et31 sua intellectuali prole, ac deinde32 temporaliter et naturaliter inserta33 sunt in34 rerum conditarum primario opere, sic verbaliter et intellectualiter a deo indita sunt35 in scripturarum sanctarum canone, in quo quidem vetus testamentum est quasi pro semine seu clausura, novum vero quasi pro prole et genitura. Et36 ideo illud37 incipit a primordiali semine creationis38 omnium in prima materia et in primis operibus eius, cum dicitur In principio creavit deus celum etc39. Novum vero incipit a generatione nove prolis, scilicet Ihesu Christi, in quo omnia sunt regenerata, cum dicitur Liber generationis Ihesu Christi. Verbum igitur premissum, ex primo Ezechielis sumptum, introductum est tanquam pro semine, in quo quidem figuraliter continetur qualis debet esse scripture sacre auditor, qualis et40 eius doctor, et41 qualis etiam sit ipsa42 scriptura in sua totalitate, et43 qualis44 in sua testa seu cortice45, qualis46 in47 medula seu adipe, et qualis48 in parte predictiva seu prenunciativa49, qualisque50 in parte exhibitiva51 seu expletiva.

  • 52 auditorum] auditor NOTZ
  • 53 et] om. K
  • 54 ad] om. R
  • 55 amplectanda] implenda Z
  • 56 ad] om. NO
  • 57 formanda K
  • 58 magnanimis] magnitudinis R magnatamis T
  • 59 rationalia] rationabilia RKO
  • 60 amplectatur] amplectetur BT
  • 61 vero] autem N
  • 62 immolativam] immolaticiam KV immolatia’ C
  • 63 et iugalem vecturam ac curvaturam] in mg. P om. Z curvaturam] carnaturam O

11Unusquisque enim auditorum52 eius debet habere quatuor facies, unam scilicet anterius ad agenda et53 ad54 amplectanda55, aliam posterius seu superius ad speranda et ad56 formidanda57, aliam dextrorsum ut videat exempla virtualis presidencie et magnanimis58 constancie, aliam sinistrorsum ut attendat exempla humilis obediencie et stabilis paciencie. Et prima debet esse hominis ut agat racionalia59 seu moralia et amplectatur60 amabilia, secunda vero aquile propter eius perscipaciam, tertia vero leonis propter eius presidentiam ac constanciam, quarta vero61 vituli propter eius immolativam62 pacienciam et iugalem vecturam ac curvaturam63.

  • 64 scilicet] idest O
  • 65 et] om. BNKZ
  • 66 intelligencie] intelligenciam O
  • 67 plantam] planta N pedis add. Z
  • 68 pura] ipsa N
  • 69 procedat] om. Z
  • 70 radii] iudicii O

12Debet etiam quatuor pennas et alas habere secundum quatuor vires anime, scilicet64 intellectivam, memorativam, irascibilem et65 concupiscibilem, ut habeat videlicet alam vivacis intelligencie66, capacis et tenacis memorie, estimationis ardue, affectualis experiencie. Et in hiis debet habere rectum processum et fundamentum solidum, quasi plantam67 vituli, ut scilicet fundetur in pura68 veritate fidei et procedat69 secundum rectitudinem divini radii70, quo facto necesse est ut spiritualibus sensibus et intelligentiis scintillet instar eris candentis.

  • 71 ultra om. K
  • 72 hoc supervehi] superius Z
  • 73 scibilium] sensibilium O
  • 74 creacionis] creatoris Z
  • 75 se] om. Z
  • 76 vero] om. K autem O
  • 77 ac iustificatoris om. K
  • 78 ut sunt excedens add. P
  • 79 superexcedens] supercedens P
  • 80 virtute K
  • 81 et add. K
  • 82 quid] quod KNOTZ

13Doctor vero debet ultra71 hoc supervehi72 ut scilicet protendat se ad superintellectuales causas et raciones credibilium et scibilium73, et ideo debet ante se habere faciem creatoris ut directam ad opera creationis74, post se75 vero76 faciem retributoris cum suis premiis ac iudiciis, a sinistris vero faciem redemptoris et subportatoris cum suis medelis ac remediis, a dextris vero faciem motoris seu gubernatoris ac iustificatoris77 cum suis internis graciis et influenciis. Debet etiam cum hiis esse in eo anterius facies dirigens, posterius vero seu superius facies previdens78 et superexcedens79, dextrorsum vero facies zelans et pro fide ac veritate80 congrediens, sinistrorsum vero facies crucifixa et moriens. Debet etiam in eo esse ala altivola81, citivola, lativola, circumvola. Altivola quidem ad contemplandum, citivola ad operandum quid82 docet, lativola ad communicandum tam verbo doctrine quam dono amicicie, circumvola vero ad confovendum et protegendum pullos instar galline.

  • 83 habet] debet habere RTp.c
  • 84 quasi] instar N
  • 85 quasi] instar Ra.c.

14Scriptura vero in sua totalitate habet83 quatuor facies, scilicet rationalem et moralem instar hominis, auctorizabilem et terribilem quasi84 leonis, rudem et humilem seu simplicem quasi85 bovis, profundam et subtilem quasi aquile.

  • 86 quia] quasi BK
  • 87 ad paternum] ordinum Pa.c.
  • 88 interficiendum] interficiendo N
  • 89 eius add. O
  • 90 vero] autem CV
  • 91 solidum] add. in mg. P
  • 92 et] ac CV

15Habet eciam quatuor alas quia86 stans fixa in Christo, expandit unam alam ad paternum87 Christi principium et ad gesta patrum, et aliam ad Christi spiritum et ad eius adversarium spiritu labiorum suorum interficiendum88, terciam vero ad89 Christi iudicium, quartam vero90 ad Christi regnum eternum. Et in hiis tenet processum rectum, scilicet a principio creacionis usque ad finem eterne retribucionis ac fundamentum seu vestigium solidum91 propter infallibilitatem sui sermonis. Et ideo est ubique scintillans dei nominibus ac laudibus et virtutum ac virtualium exemplorum et92 mandatorum, simul et consiliorum splendoribus.

  • 93 sunt] habet BKNOPRTa.c.Z
  • 94 scilicet] om. B
  • 95 legalis] legalem O
  • 96 ystorialis] historialem O
  • 97 disciplinabiliter NK
  • 98 quasi] ut O
  • 99 quidem] om. O
  • 100 vero] quidem N
  • 101 procedit] precedit OT
  • 102 factorum] sanctorum K
  • 103 apostolicorum] apostolorum RZ
  • 104 subditur] subadditur P
  • 105 de add. O
  • 106 in] et in O
  • 107 est] omR
  • 108 tegunt] regunt KO tangunt Z
  • 109 ornant] ordinant C
  • 110 et add. Z
  • 111 et] om. COV
  • 112 et nunc add. K
  • 113 contemptorum Z
  • 114 ea] eo CV

16In sua vero testa, idest in testamento veteri, et consimiliter in medulla novi, sunt93 quatuor facies, scilicet94 legalis95 imperans quasi leo, ystorialis96 sulcans gesta exteriora terrenorum quasi bos, sapiencialis disciplinaliter97 informans et admonens quasi98 homo, prophetalis instar aquile archana speculans et contemplans. Et in veteri quidem99 testamento patet hec distinctio ; in novo vero100 facile est videre. Primo enim procedit101 lex evangelica cui annectitur ystoria factorum102 Christi et actuum apostolicorum103 et subditur104 exhortacio et informacio epistolarum et tandem prophecia105 Apocalipsis. In106 hiis etiam est107 quadruplex ala quibus volant et omnia tegunt108 et ornant109, ala videlicet divine potencie, sapiencie110, iustitie et111 misericordie112. Ubique enim ista describunt et magnificant et ex ipsis sumitur causa et racio omnium contentorum113 in ea114.

  • 115 apertus] aptus O aptu Z
  • 116 socialis] sociabilis B
  • 117 proponit] ponit BKNOTZ
  • 118 numerabilis] numerativus COV admirabilis RTa.c mirabilis P mirabilis et numerativus Tp.c numerativu (...)
  • 119 enim] om. O
  • 120 ex] in O
  • 121 trahitur] trahit B
  • 122 et temporum] om. P
  • 123 volant] volatur O

17In parte vero prenunciativa seu prophetica sunt quatuor principales prophete, scilicet Ysaias, Ieremias, Ezechiel, Daniel. Et primus in sua facie occurrit ut apertus115 et ylaris ac socialis116 quasi homo. Secundus vero ut gemebundus et lamentabilis quasi bos mugiens et patiens. Tercius autem ut stupendus et admirabilis quasi leo ; proponit117 enim quasdam figuras et visiones stupendas. Quartus vero ut interpretativus et numerabilis118 quasi aquila ; totus enim119 insistit interpretationibus visionum et ex120 ipso apertius trahitur121 numerus regnorum et temporum122 usque ad Christum. Est eciam in eis quadruplex ala, quia volant123 de viciis que increpant ad supplicia que comminantur et de virtutibus quas laudant et persuadent ad premia que promittunt.

  • 124 expletiva] exemplativa OT
  • 125 correspondentes] correspondentibus O
  • 126 propositum] positum RT
  • 127 contueri] intueri PRTp.c.
  • 128 universalem] om. P
  • 129 penne] pedes P
  • 130 quatuor facies – quod ait] om. O
  • 131 pedis] pedum O

18In parte etiam prenunciationum prophetalium exhibitiva et expletiva124 sunt quatuor evangeliste illis correspondentes125, in quibus velut in curru quatuor rotarum et quatuor animalium doctrina evangelica sedet. Ad cuius commendacionem verbum primo propositum126 principaliter est assumptum, in quo quidem docemur contueri127 universalem128 continenciam sue materie, in eo quod ait quatuor facies uni et quatuor penne129 uni ; principalem processum et ordinem sue ystorie in eo quod ait130 Et pedes eorum pedes recti et planta pedis131 eorum quasi planta pedis vituli ; spiritualem efficaciam sue refulgencie in eo quod subdit Et scintille quasi aspectus eris candentis.

  • 132 habeat] habet NPZ
  • 133 scilicet] om. BN
  • 134 deinde] deinceps Z
  • 135 mistice] om. B
  • 136 enim] om. Z
  • 137 et] ac B
  • 138 et] ac Z
  • 139 et] ac R
  • 140 hoc per faciem – et secundum] om. O
  • 141 omnia add. Z

19Ad videndum autem qualiter doctrina evangelica in unoquoque evangelistarum habeat132 quatuor facies et quatuor pennas, utriusque scilicet133 faciei et penne naturalis proprietas est primitus attendenda, ac deinde134 ad propositum mistice135 applicanda. In facie enim136 singulariter relucet forme dignitas et venustas, sensuum claritas et137 vivacitas, ac138 persone seu speciei proprietas, et secundum hoc per faciem racionabiliter presignatur Christi sublimis dignitas et139 sapiencialis claritas ac personalis proprietas et secundum140 unumquodque istorum competunt sibi et eius doctrine141 quatuor facies.

  • 142 supersubstantialis] substantialis P
  • 143 eternalis] essentialis R
  • 144 evidencius om. K
  • 145 refulgeat] fulgeat Z
  • 146 vero] om. N
  • 147 potentialis O
  • 148 genitum] generatum R gentium NOZ
  • 149 et] om. NOZ
  • 150 deitate] divinitate BNPRTZ

20Est enim in Christo quadruplex dignitas, scilicet regalis, magistralis, pontificalis, supersubstantialis142 seu divina et eternalis143, et de hiis quatuor est evangelica doctrina, quamvis regalis facies evidencius144 refulgeat145 in evangelio Mathei, magistralis vero146 in Marco, pontificalis147 in Luca, divina in Iohanne. Matheus enim introducit eum ut a regibus genitum148 et149 adoratum, Marcus vero ab eius predicatione exordium sumit, Lucas vero a sacerdotio Zacharie inchoat, Iohannes vero ab eterna verbi divinitate150 initium sumit et in illa pre ceteris immoratur.

  • 151 et] om. Z
  • 152 quadruplici formitas O
  • 153 preter] post Z
  • 154 aut] ac BC
  • 155 ac] et CKPVZ
  • 156 iterum] item T
  • 157 item simul] iterum scilicet O
  • 158 et] om. CV
  • 159 et] add. N
  • 160 redemptionis OZ
  • 161 et] etiam Z
  • 162 iudicis] regis Z
  • 163 et] etiam T
  • 164 sempiternalia] sempiterna RTa.c.

21Est eciam in Christi sapiencia et151 doctrina quadriformitas152 sensuum, quia in eodem verbo preter153 sensum littere, occurrit sensus moralis aut154 tropologicus et allegoricus ac155 anagogicus. Item156 simul157 docet credenda et158 agenda159, speranda et formidanda, unde continet in se christiane fidei dogmata et evangelice fidei mandata et consilia, et redemptoris160 gratuita dona et premia, et161 summi iudicis162 irrefragabilia et163 sempiternalia164 iudicia et supplicia.

  • 165 Christi] Christus RTZ
  • 166 etiam] om. R enim O in se Z in add. RTp.c
  • 167 sua add. RTp.c.
  • 168 omnium] om. BCVZ
  • 169 in medio add. B
  • 170 gratie add. K
  • 171 tetrarchie] thecarchie P tanquam stans add. O
  • 172 eciam] et BC om. N
  • 173 cum hoc] om. B
  • 174 consilia] consilium O
  • 175 exemplariter] om. NTZ
  • 176 premonstravit] primordiavit P demonstravit Ra.c.
  • 177 scilicet add. R
  • 178 et] om. N
  • 179 et describit] om. O

22Christi165 eciam166 persona167 habuit proprietates quadruplicis status seu ierarchie tanquam stans in medio ecclesie et in medio omnium168 animalium quatuor et169 quatuor rotarum. Habuit enim in se plenitudinem170 ierarchie seu pocius tetrarchie171 trinitatis beate et plenitudinem glorie angelice et plenitudinem gracie et innocencie et plenitudinem pene et miserie. Item sic servavit cerimonialia legis mosaice quod eciam172 iniciavit primordia christiane infancie et simul cum hoc173 consummavit in seipso finalia opera et consilia174 religionis contemplative et apostolice et tandem exemplariter175 in seipso complevit et premonstravit176 magnalia future resurrectionis et glorie177 et178 hec omnia continet et describit179 doctrina evangelica.

  • 180 autem] om. NT
  • 181 attendo] attendendo RK
  • 182 volatum] volatur O et add. R
  • 183 enim] etiam Z
  • 184 hec Z
  • 185 attendo] attendendo om. K
  • 186 et eius doctrina] om. O
  • 187 in] et R
  • 188 possumus] possum B
  • 189 de mundo] om. K
  • 190 et add. CV

23In penna autem180 attendo181 volatum182, tegumentum et ornatum. Pennis enim183 aves volant et penne eas tegunt et ornant et secundum hoc184 attendo185 in Christo et eius doctrina186 tres quadriformitates. Habuit enim quadruplicem volatum, scilicet in carnem, in187 crucem, in vitam immortalem et in locum celestem. Et secundum hoc currunt eius quatuor principalia opera in corpore suo ostensa, scilicet incarnacio, passio, resurrectio et ascensio. Vel possumus188 dicere quod volavit in mundum veniens et ingrediens, per mundum progrediens, de mundo189 exiens190, ad patrem rediens.

  • 191 summum Z
  • 192 et add. BO
  • 193 contumelie] om. B et add. CV
  • 194 et add. CVZ
  • 195 seu gloria] om. CKVZ
  • 196 seu gloria summa eternitas et immortalitas] om. PR
  • 197 item] iterum COV
  • 198 fragilitas K

24Fuit etiam in eo tegumentum summe191 inopie192, contumelie193, molestie seu tristicie194 mortis extreme, ac per hoc fuit tecta in eo summa copiositas, summa dignitas, summa deliciositas seu gloria195, summa eternitas et immortalitas196. Item197 sue carnis fragilitatem198 texit miraculis supernaturalibus. Eius vero erubescibilitatem texit virtutum operibus et exemplis. Eius vero sensibilitatem texit intellectualibus divine sapientie oraculis. Eius vero severitatem et rigiditatem texit misercordiis et beneficiis immensis.

  • 199 martyrum om. Z
  • 200 et] om. Z
  • 201 et] seu BRa.c.
  • 202 anthonomasice] automatice O

25Habuit etiam in se ornatum quadruplicis ordinis, scilicet pastorum seu prelatorum, martyrum199, doctorum seu confessorum et200 virginum seu anachoritarum et contemplativorum. Unde omnium istorum coronas et201 aureolas in se ipso anthonomasice202 preaccepit.

  • 203 evangelica] evangeliorum R
  • 204 multipliciter] multiplex R
  • 205 que] qui R
  • 206 in add. C
  • 207 irrigaverat Z
  • 208 vero Christi RK
  • 209 usquequaque ferunt] usquequo fuerunt P usquaquam fuerunt KZ
  • 210 circulos] curriculos P oculos Z vectes R
  • 211 stabant] erant NOZ

26Quoniam igitur doctrina evangelica203 est multipliciter204 quadriformis, idcirco a dei sapiencia est optime ordinatum quod a quatuor evangelistis, quatuor evangelia scriberentur que205 in substantia essent unum. Qui utique pro eo quod206 universum orbem gracia celesti irrigant207, designati sunt per quatuor flumina manancia de paradiso voluptatis. In quantum Christi vero208 legem et archanam eius sapienciam et personam usquequaque ferunt209, designati sunt per quatuor circulos210 aureos arche dei qui fixi stabant211 in quatuor angulis eius, ut habetur Exo. 25°.

  • 212 autem] vero KP
  • 213 contra] om. O
  • 214 egestatem] egesta P
  • 215 diem] quidem K
  • 216 annuntiaverunt] annuntiant Z nunciaverunt B
  • 217 factumque est modium R
  • 218 statere] stature CPV
  • 219 et duo] om. O
  • 220 ordei] ordini P
  • 221 statere] stature CPV
  • 222 designantur Z
  • 223 53°] quinto O
  • 224 et] om. N
  • 225 tum quia et ipsi - crucifixi] om. C

27In quantum autem212 contra213 egestatem214 magne inopie spiritualium copiam nobis adinvenerunt, designati sunt per quatuor viros leprosos stantes iuxta portam Samarie, qui diem215 boni nuncii Samarie annunciaverunt216, factusque est modius217 simile statere218 uno et duo219 modii ordei220 statere221 uno, iuxta verbum Helysei. Qui utique leprosi merito dicuntur222, tum quia predicant Christi passionem propter quam reputatus est tanquam leprosus, prout habetur Ysaie 53°223 ; tum quia et224 ipsi fuerunt mundo abiecti et crucifixi225 ; tum quia humanum genus docuerunt lepra originalis peccati et eciam actualis esse infectum.

  • 226 vero] autem Z
  • 227 ad add. N
  • 228 per] super C
  • 229 hostiorum om. Z
  • 230 dei Z
  • 231 et add. R
  • 232 habetur om. R
  • 233 23] 33 BOT 13 CV
  • 234 divini cultus] divinum cultum O
  • 235 cum hoc] om. K
  • 236 23] 13 C
  • 237 psalte] psalterio O psaltes K
  • 238 quo] quod P
  • 239 ut ostenderetur] om. K
  • 240 is] hiis KO
  • 241 ianitoris] ianitores O
  • 242 psalte] psalterii O – psa(lmis)te C
  • 243 vult] volunt O
  • 244 debet] debent O
  • 245 custodire] habere B

28Quantum vero226 ad ecclesiastice custodie tutelam et227 diligenciam, designati sunt per228 quatuor ianitores hostiorum229 domus domini230 qui stabant per quatuor ventos celi, idest ad orientem231, occidentem, aquilonem et austrum, de quibus habetur232 1° Para. 9° et 23°233. Et quoniam divini templi custodia ordinatur ad divini cultus234 spiritalem resonantiam et melodiam, ideo simul cum hoc235 designati sunt per quatuor ordines seu millenaria cantorum. Unde ibidem capitulo scilicet 23°236, dicitur quod electi sunt quatuor milia ianitores et totidem psalte237 canentes domino in organis que fecerat David ad canendum. Super quo238 dicit Rabanus quod hoc ideo factum est ut ostenderetur239 quod is240 qui ianitoris241 vel psalte242 officium digne vult243 agere, evangelicam doctrinam debet244 custodire245.

  • 246 sunt] fuerunt N
  • 247 de quibus] ut Z

29Quantum vero ad altitudinem humilis sapiencie Christi designati sunt246 per quatuor numina terre que sunt sapienciora sapientibus, de quibus habetur Proverbiorum 30°, et per quatuor difficilia seu difficultates de quibus247 habetur ibidem.

  • 248 25] 9 P 35 B 26 N

30Quantum vero ad rectum ordinem virtutum quas in Christo et eius vita et doctrina fuisse testificantur, designati sunt per quatuor ordines lapidum existentium in veste summi pontificis, in quibus parentum magnalia sculpta erant, de quibus habetur Sapientie 18° et Exo. 25248.

  • 249 spericitatem] perspicacitatem BPa.c.RTa.c.
  • 250 presignati] designati B
  • 251 de quibus] ut R
  • 252 capitulo add. O

31Quantum vero ad agilitatem sue circumgirationis et spericitatem249 continentie universalis et uniformis, presignati250 sunt per quatuor rotas divini currus de quibus251 habetur Ezechielis 1° et 10°252.

32Quantum vero ad vite integritatem et multiformitatem, designati sunt per quatuor animalia divini currus de quibus habetur ibidem.

  • 253 et add. O
  • 254 inspirabilitatem PRT] spirabilitatem CKOV inspirabilitate Z
  • 255 dicitur] habetur V
  • 256 veni] venit K
  • 257 huius om. Z

33Quantum vero ad spiritalis intelligencie253 inspirabilitatem254, designati sunt per quatuor ventos celi de quibus dicitur255 Ezechielis 31°, a quatuor plagis veni256 spiritus et insuffla etc. et Danielis 1°, ecce quatuor venti celi pugnabant in mari magno. Quatuor enim intelligentie spiritales semper pugnant contra tempestuositatem et turbulenciam viciorum huius257 seculi.

  • 258 et quantum O
  • 259 alactatem T
  • 260 et om. Z
  • 261 libertatis] ubertatis K
  • 262V C
  • 263 etc. add. NORZ

34Quantum258 vero ad alacritatem259 divine laudis et260 apostolice societatis atque evangelice libertatis261, designati sunt per quatuor viros solutos ambulantes in medio ignis et laudantes deum, de quibus habetur Danielis 4°262 quando rex ait : Ecce video quatuor viros solutos263.

  • 264 qui P] que KOV
  • 265 primo capitulo add. BNOTV

35Quantum vero ad structuram et reparacionem ecclesiastice fabrice, designati sunt per quatuor fabros qui deiecerunt quatuor cornua gencium qui264 ventilaverunt Iudam et reedificaverunt civitatem dei, de quibus habetur Zacharie265.

  • 266 egredientes] om. N
  • 267 testimoniorum O
  • 268 quatuor om. Z
  • 269 capitulo add. RT

36Quantum vero ad robur triumphalis milicie Christi, designati sunt per quatuor quadrigas egredientes266 de medio duorum montium eneorum, idest duorum testamentorum267, que propter impetum sue agilitatis vocantur quatuor268 venti celi, de quibus habetur Zacharie269 6°.

  • 270 effusionem] confusionem T
  • 271 per] propter Z
  • 272 ac] et OTa.c.Z
  • 273 innocenciam NOZ
  • 274 contra] om. Z
  • 275 tenebram] tenebras N
  • 276 iverunt] venuerunt B
  • 277 idest] et BR
  • 278 quadriga] quarta BKNOPRTZ
  • 279 primo] post CV
  • 280 per] om. C
  • 281 consummatissimam] conservatissimam O

37In prima erant equi ruffi per zelum caritatis et per effusionem270 sanguinis. In secunda equi nigri per271 mortificacionis austeritatem ac272 sapiencie obscuram profunditatem. In tercia equi albi per innocencie273 et mundicie puritatem, et hii ambo contra aquilonem, idest contra274 frigidam accidiam et pigriciam et contra mundane prudencie tenebram275 iverunt276. In quarta equi varii per multiformitatem virtutum et statuum et hii contra meridiem, idest277 contra superbiam et inanem gloriam ypocritarum, et in eadem quadriga278 primo279 erant equi robustissimi per280 perfectionem omnium virtutum consummatissimam281 et hii contra omnem terram.

  • 282 quanto autem] quarto inde O
  • 283 erat] erant Z
  • 284 bestialibus] bestialiis K et add. B
  • 285 quo erant] om. B
  • 286 quadripedia O et add. Z
  • 287 serpentia] serpentina CRV
  • 288 habetur add. O
  • 289 prout habetur] om. N

38Pro quanto tamen282 hec milicia eligenda erat283 de gentilitate bestialibus284 immundiciis plena, designati sunt per quatuor inicia seu capita vasis et linthei magni, in quo erant285 quadrupedia286, serpentia287 et volatilia, de quibus288 dictum est Petro occide et manduca, prout habetur289 Actuum 10°.

  • 290 et add. R
  • 291 primum] primo O
  • 292 quod dicitur] om. P
  • 293 processus] processum N divine sententie add. Z
  • 294 evangeliorum] evangelistarum B
  • 295 ostenditur] ostenduntur P
  • 296 ut] sicut RT
  • 297 per medium] om. K spacio relicto
  • 298 pervenit] provehitur K
  • 299 sue add. RT
  • 300 quod] quia V
  • 301 currens] euntes Z

39Processus autem et ordo sue historie satis congrue describitur per pedes animalium predictorum qui utique describuntur recti290, solidi et stabiles, maturi et graves, rotundi seu circulares. Primum291 quidem in eo quod dicitur292 Et pedes eorum pedes recti, tria vero sequencia in eo quod subditur et planta pedis eorum quasi planta pedis vituli. Secundum hoc autem, processus293 evangelice ystorie in quolibet evangeliorum294 ostenditur295 ut296 rectus, quia a primordio ortus Christi per medium297 decursum sue predicationis pervenit298 ad terminum sue mortis et299 ressurectionis, nisi quod300 Marchus relicta Christi infantia inchoat ab inicio predicacionis Iohannis et Christi, currens301 per eius medium usque ad mortis et ressurectionis terminum.

  • 302 etiam] autem O
  • 303 assercionis] actionis B
  • 304 vero] om. Z
  • 305 ordinate] om. Z
  • 306 circulares O
  • 307 a Christo] Christus K
  • 308 concurrunt K

40Ostenditur etiam302 ut stabilis et solidus, quia cum summa certitudine veritatis et assercionis303 narrant Christi verba et facta. Ut maturus vero304 et gravis quia sine omni vanitate et cum omni tranquillitate ordinate305 procedunt. Ut circularis306 vero quia a Christo307, per Christum, in Christum semper decurrunt308 et eloquia sua contexunt.

  • 309 efficacia om. O
  • 310 huiusmodi] huius NR
  • 311 et] etiam O
  • 312 sapientalium] spiritualium R
  • 313 ac] om. P
  • 314 penetrandum] penetranda R
  • 315 sua] si C
  • 316 et] om. CV
  • 317 conaveris K

41Spiritualis vero efficacia309 sue refulgencie optime describitur per scintillas quasi eris candentis. In scintillis enim huiusmodi310 est subtilitas accutissima, simplicitas modicissima, agilitas vivacissima, radiositas fervida et multiplicitas quasi infinita. Et311 recte talis est luminositas sapiencialium312 veritatum evangelice doctrine. Nam sua spirituali puritate et313 subtilitate accutissime sunt ad penetrandum314 corda. Sua315 vero simplicitate et humilitate exhibent se ut minima, simulque et316 irradiant et inflammant et ad actus contemplative et active agillime moventur et movent, et quanto plus ad earum comprehensionem conaberis317, tanto earum numerus incomprehensibilior tibi occurret.

  • 318 lare] latere KO
  • 319 ex petra] extra Z
  • 320 evangelica O
  • 321 intentionem] incentivam K animi add. KOZ
  • 322 cordis] om. Z animi CN
  • 323 simulati] om. O
  • 324 erroris] om. R
  • 325 tanquam] quasi CV
  • 326 fons] factor O
  • 327 secula O
  • 328 Amen] om. P

42Ad has igitur scintillas in lare318 nostri cordis pro viribus congregandas et ex petra319 evangelii320 viriliter educendas totam consideracionem et intencionem321 nostri cordis322 convertamus ut instar iustorum fulgeamus sicut sol et arundinetum seductorie ypocrisis et cuiuscumque simulati323 erroris324 tanquam325 scintille subtiles et agiles percurramus et perlustremus ad laudem et gloriam Christi unigeniti dei qui est fons326 omnis veri luminis et qui cum patre et spiritu sancto perhenniter regnat in secula327 seculorum. Amen328.

<Quaestiones>

  • 329 autem] vero O
  • 330 dictorum et] om. B eciam add. V
  • 331 hec] add. O
  • 332 querenda et prenotanda] inquirenda B

43Ad maiorem autem329 evidenciam dictorum et330 dicendorum331, septem sunt querenda et prenotanda332.

<Prima quaestio>

  • 333 queritur add. NO

44Primo quidem333 quare Christus per seipsum non scripsit doctrinam evangelicam.

  • 334 quod] quia T
  • 335 hoc] om. P
  • 336 melius primo quia fuisset] om. B

45Videtur enim quod334 hoc335 fuisset melius. Primo quia fuisset336 fide dignius et maioris auctoritatis.

46Secundo quia fuisset maius incitamentum amoris et devotionis et spei.

  • 337 et] om. O
  • 338 sunt] fuerunt PR
  • 339 vocaliter] om. PR
  • 340 illarum] earum R

47Tercio quia fuisset conformius primis scripturis legis et337 prophetarum, quia illi idem per quos lex et prophecie sunt338 vocaliter339 promulgate, fuerunt scriptores illarum340.

  • 341 qua] om. CV
  • 342 fuisset] fuit N
  • 343 michi add. CV
  • 344 ut videtur] om. A
  • 345 quod] quia A
  • 346 ipse] ipsa KP
  • 347 eam] om. ANPR ea K
  • 348 scripsisset] conscripsisset PR
  • 349 quod] et B

48Quarto quia qua341 ratione fuisset342 utilius Christum proprio ore legem evangelicam tradere, eadem ratione, ut343 videtur344, fuisset utilius quod345 ipse346 propria manu eam347 scripsisset348, aut saltem quod349 ipso vivente et personaliter dictante, ex eius viva voce conscripta fuisset.

  • 350 mortuo] om. A
  • 351 scriberetur] scriberentur N

49Dicendum quod multiplici ex causa fuit decencius quod per alios, Christo iam mortuo350, scriberetur351.

  • 352 hiis] eis AKO his V
  • 353 redargutiones] redarguentes O
  • 354 et] ex K om. N
  • 355 ipso add. R
  • 356 sensibus] mentibus K
  • 357 infulsisset] influxisset CV
  • 358 et] om. T
  • 359 sicut] sic A
  • 360 viveret] vivens P
  • 361 aut] ac B

50Primo ad commendandam Christi humilitatem. Ad confirmationem enim sue doctrine oportuit simul conscribi miracula et sanctitatis opera per ipsum facta, et iterum famam admirabilem quam ex hiis352 in populis habuit, et redargutiones353 adversariorum suorum, cum quibus disputavit et354 quorum errores et malicias detexit et confutavit. Licet autem sine omni superbia Christus hoc de se355 scribere potuisset, tamen in sensibus356 nostris, non ita infulsisset357 eius humilitas et358 omnis laudis et glorie perfectus contemptus, sicut359 nobis se ingerit ex hoc quod de se nichil scripsit, nec dum viveret360 scribi fecit aut361 permisit, sed per alios post eius mortem sunt scripta.

  • 362 et ideo] nam B
  • 363 et conscriberet] om. PR
  • 364 quod add. P confirmatur vel add. B
  • 365 conflabatur] confirmabatur O
  • 366 per] om. A
  • 367 exhibendo] explendo BNPRZ exercendo Aa.c.
  • 368 ea] eam V
  • 369 ut] et B
  • 370 sit] sicut O
  • 371 Iohannis] quod dicit Iohannes B
  • 372 sanctus add. K

51Secundo ad commendandam spiritus sancti auctoritatem. Sicut enim decens fuit quod Christi persona in opere redemptionis et exempli aut magisterii exterioris auctorizaretur, sic decens fuit quod auctoritas spiritus sancti in opere interne inspirationis et illustrationis et spiritualis edificationis et solidacionis ecclesie commendaretur, et ideo362 congruum fuit quod ea que Christus fecerat et docuerat, spiritus sanctus iterato per doctores ecclesie sollempniter promulgaret et conscriberet363 et364 conflabatur365 ex hoc firmitas testimonii triplicati. Nam pater per366 prophetas filium promittendo, et filius consequenter verbo et opere exhibendo367, spiritus vero sanctus ea368 postmodum per ecclesiam catholicam sollempniter confitendo et approbando ac suscipiendo veritati Christi, triplex testimonium dabant, ut369 sit370 verum illud Iohannis371 in prima canonica quod spiritus372 est qui testificatur, quoniam Christus est veritas et quod tres sunt qui testimonium dant in celo, etc.

  • 373 commendandam] commendandum ANORT
  • 374 proprietas] proprietatis AOV
  • 375 exprimere] exponere PR
  • 376 sancti add. ORT
  • 377 internis] interioribus B
  • 378 sic proprietas est spiritus internis suggestionibus] lin. canc. A
  • 379 in] om. R
  • 380 inspirando] spirando R
  • 381 suum add. O
  • 382 sanctus add. B

52Tertio ad commendandam373 utriusque persone proprietatem. Sicut enim proprietas374 verbi est verbo exprimere375 veritatem paternam in seipso completam, sic proprietas spiritus376 est internis377 suggestionibus378 veritatem verbi in se et in379 hiis quos inspirando380 inhabitat monstrare completam. Sicut ergo pater misit filium381 ad annunciandum, sic decuit quod a patre et filio spiritus382 mitteretur ad confirmandum per sollempnia instrumenta ea que fuerant nunciata per Christum.

  • 383 commendandum] confirmandum A
  • 384 Christus] et A
  • 385 abiecta] ab ista K
  • 386 perfecte] perfectione P
  • 387 etiam] enim O
  • 388 Christi] om. ABPR
  • 389 ditari] om. A

53Quarto ad commendandum383 meritum passionis Christi et ordinem agendorum seu fiendorum in ecclesia Dei. Christus384 enim homo prius debuit pati abiecta385 antequam perfecte386 glorificaretur in mundo. Prius etiam387 debuit mundus redimi quam Christi388 graciis ditari389 et illuminari. Fuit etiam ordo rectior quod prius Christi opera personalia consummarentur, antequam sollempniter scriberentur. Unde videmus quod non est consuetum prelia regum in annalibus ystoriis scribi antequam sint triumphaliter obtenta et celebrata.

  • 390 vero add. O
  • 391 decuit] docuit K
  • 392 habet] habuit P
  • 393 et sollempnizandi] om. KV
  • 394 et interpretandi] om. KV
  • 395 et conscribendi] om. K
  • 396 reservaretur] servaretur V

54Quinto390 ad commendandam auctoritatem ecclesie. Decuit391 enim ab eius initio ostendi quod ipsa habet392 auctoritatem promulgandi et sollempnizandi393 et interpretandi394 et conscribendi395 fidei catholice veritatem, quod nullo modo melius fieri potuit quam quod sibi reservaretur396 auctoritas scribendi evangelium Christi.

  • 397 necessaria] necesse O
  • 398 fuerunt] fuerant K
  • 399 et] ex V
  • 400 pro nobis] om. A
  • 401 eius vel add. O
  • 402 mostraretur] moraretur Ra.c.
  • 403 autem] enim O

55Sexto ad commendandam Christi maiestatem. Sicut enim illa que necessaria397 fuerunt398 nostre redempcioni et399 exaltacioni, oportuit eum pro nobis400 humiliter suscipere et subire, sic decuit quod401 sue maiestatis honorificentia in aliis monstraretur402. Est autem403 magnificentie regie quod sua facta et dicta per alios scribantur, potius quam per ipsum, ita quod aliorum ministerio eius honor in plebibus celebretur.

  • 404 dignitatem fidei] fide dignitatem BPV
  • 405 enim] vero O
  • 406 spectat] expectat O
  • 407 eum] enim K
  • 408 sollempniter] om. A
  • 409 propria] om. P
  • 410 reddidisset] reddisset P
  • 411 unumquodque] unumquodcumque B
  • 412 si add. K
  • 413 et audisse] om. NPR
  • 414 et facta] om. A
  • 415 asserat] om. A
  • 416 fuerant] fuerunt NO
  • 417 et] om. A
  • 418 sumptam] sumpta B sumptum O
  • 419 huiusmodi] huius AOP
  • 420 ferre] om. N

56Septimo ad maiorem dignitatem fidei404. Quantum enim405 spectat406 ad firmitatem fidei que ex Christo sumitur, sufficit eum407 sollempniter408 in propria409 persona fecisse et dixisse ea que per ipsum facta et dicta tenemus. Non enim scriptura facta ab ipso firmius reddidisset410 opus aut verbum ipsius, cum unumquodque411 de se sit immense auctoritatis. Et esto quod412 scripsisset, oporteret quod auctoritas illius scripture ad nos deveniret per testimonium discipulorum suorum et ecclesie sue. Constat autem quod fide dignior est testis qui asserit se vidisse et audisse413 verba et facta414 illius, de quo multa sunt scripta, quam si solum asserat415 quod sic fuerant416 scripta ab illo. Et417 esto quod asserat utrumque, quantum spectat ad fidem de factis et verbis illius sumptam418 ex testimonio huiusmodi419, nichil addit firmitatis ferre420 testimonium de scriptura facta ab illo, supra testimonium de auditu et visu verborum et factorum illius.

  • 421 si] sed N
  • 422 nullus] non O
  • 423 se] om. N
  • 424 et] aut R
  • 425 solum V
  • 426 tunc add. A
  • 427 auctoritatis] auctoritas BP
  • 428 creduntur] creditur A

57Rursus dato quod Christus de se ipso scripsisset, si421 nullus422 alius preter ipsum scripsisset se423 illa eadem vidisse et audisse, nullus esset testis verborum et424 factorum ipsius nisi solus425 ipse. Si autem simul cum ipso alii scripsissent, aut non esset equalis auctoritas scripture ipsorum, aut si esset, non esset Christo honorificum, et nichilominus sufficeret quod alius426 aliquis cum illis, loco eius, scripsisset, ex quo equalis esset auctoritatis427 cum illo. Amplius laudes et preconia alicuius facilius et plenius creduntur428 a plebibus, quando dicuntur per alios fide dignos, quam quando dicuntur ab ipso.

  • 429 ostendendam] ostendendum Tp.c.
  • 430 que] qui O
  • 431 sancti add. B
  • 432 proprie] om. ACV
  • 433 esset] essent BRT
  • 434 lex] om. B
  • 435 solum] om. A
  • 436 in add. T
  • 437 suum] sanctum O
  • 438 longe] om. PR
  • 439 secunda] prima BV
  • 440 huius] huiusmodi K littere huius] om. A
  • 441 infunderat] infundat B

58Octavo ad ostendendam429 differentiam legis Christi, que430 est proprie lex spiritus431, et legis Moysi que est proprie432 lex littere. Si enim Christus legem suam scripsisset in tabulis lapideis vel in carta, posset credi quod illa sic scripta esset433 proprie et principaliter lex434 ipsius. Nunc autem, ex eo quod solum435 impressit eam in cordibus fidelium, infundendo436 eis spiritum suum437, apercius ostendit quod ipse spiritus et caritas diffusa per ipsum in cordibus nostris est lex eius, longe438 distans a lege littere, sicut docet Apostolus, secunda439 ad Corinthios 3° et Romanos 7° et 8°. Scriptura igitur littere huius440 legis debuit reservari Christi ministris in quorum cordibus ipse infunderat441 legem spiritus sui.

  • 442 humilitati] humilitatem O et auctoritati add. BKNPR
  • 443 sancti] sui A
  • 444 auctoritatem O
  • 445 utriusque] om. ABNPR canc. T
  • 446 proprietatem O
  • 447 et spiritus – auctoritati] om. K auctoritatem O
  • 448 fide] fidei NR
  • 449 ordinem O
  • 450 et] om. O
  • 451 distinctioni] distinctionem O

59Patet igitur ex predictis quod hoc consonat Christi humilitati442, et spiritus sancti443 auctoritati444 et utriusque445 proprietati446, et auctoritati447 ecclesie ac fide448 dignitati scripture et ordini449 scribendorum et450 fiendorum et distinctioni451 legum, scilicet littere et spiritus.

  • 452 hoc] hec CN
  • 453 autem] enim P

60Per hoc452 autem453 eadem patet responsio ad obiecta.

  • 454 defectu] affectu B
  • 455 hoc] om. A hec NV
  • 456 ratio] regula Ra.c.
  • 457 illud] id R
  • 458 potius] etiam A
  • 459 Et est] est enim P
  • 460 tam] causa K
  • 461 pro regula] per regulam B
  • 462 partium] partem N
  • 463 ab insufficienti] om. CV insufficiente B
  • 464 accidentis] antecedentis O
  • 465 se per] semper PR per A
  • 466 accidentis] antecedentis O
  • 467 quid] ad K
  • 468 seu] sed O

61Ad secundum tamen dicendum quod si ex defectu454 amoris nostri Christus hoc455 obmisisset, tunc illa ratio456 locum haberet, sed obmittere illud457 propter maiorem nostram maiorem utilitatem, et faciendo hoc per alium modum sibi et nobis decentiorem et honorabiliorem, non solum non tollit incitamentum amoris et spei, immo pocius458 auget. Et est459 tam460 hic quam alibi pro regula461 notandum quod ubi de aliquo, an sit fiendum vel non fiendum agitur, si arguatur ad alteram partium462 ex una sola circumstancia et non ex omnibus sufficienter sumptis, est ut plurimum fallacia consequentis ab insufficienti463 aut peccatum accidentis464, quia circumstancia illa, nisi sumatur sub debito respectu ad finem et ad alias circumstancias, habet se per465 modum accidentis466 sive extranei, sicut species est quid467 extraneum homini, in quantum per hominen debet aliquid concludi de Sorte, seu secundum illam rationem secundum quam Sortes est homo singularis, non communis seu468 universalis.

  • 469 etiam] est B autem N om. ARO
  • 470 Christi add. O
  • 471 principalius] principaliter O
  • 472 et apostoli] om. CV
  • 473 est] enim K
  • 474 ad vetus] et adventus O vetus] vera K

62Ad tertium etiam469 dicendum quod Moyses et prophete470 principalius471 scripserunt de deo et eius revelacionibus et preceptis quam de se ipsis, et ideo in eo quod evangeliste et apostoli472 principalius scribunt de Christo quam de seipsis, maior est473 conformitas novi testamenti ad vetus474 quam si Christus per seipsum de seipso scripsisset.

  • 475 est] om. A
  • 476 in] om. A
  • 477 ita] om. A
  • 478 principaliter] om. K
  • 479 intenderint] intenderunt AK
  • 480 sicut] sed N
  • 481 et gratia] om. B
  • 482 circa] contra O
  • 483 ipsos] eos A

63Si vero dicatur quod forte Iob et iudices ystorias proprias de seipsis scripserunt, tunc ad hoc dici potest quod non est475 simile de ipsis et Christo, sicut patet ex supradictis, quamvis nec ipsi in476 scribendo proprias ystorias ita477 principaliter478 de seipsis scribere intenderint479 sicut480 de dei multiplici providentia et gratia481 habita circa482 ipsos483.

<Secunda questio>484

  • 484 Secunda questio rub. K

64Secundo queritur quare fuerunt quatuor scriptores ad hoc electi.

  • 485 dicas] om. A
  • 486 septuaginta] xx C
  • 487 legem] laudem B
  • 488 alii] arrii K
  • 489 Mathiam] Matheum O
  • 490 Basilidis] Basilis C
  • 491 Appelles] Appolles T Appe KN
  • i Hieronymus, Commentaire sur S. Matthieu, ed. E. Bonnard, Paris, 1977 (SC 242), p. 60, in Thomas d’A (...)
  • 492 ex] ex C
  • 493 illustrium vivorum] om. A
  • 494 primo] secundo AO tertio B
  • 495 Nazareorum add. ORT
  • 496 quo] que T
  • ii Hieronymus, De viris illustribus, ed. G. Herding, Leipzig, Teubner, 1879, c. 2, p. 8.
  • 497 solis] solum N

65Si enim dicas485 quod ratione firmioris testimonii, tunc melius fuisset quod fuissent electi duodecim vel septuaginta486. Preterea sicut Moysi scriptura sufficit ad dei legem487, sic videtur quod evangelium unius sollempnis apostoli suffecisset. Item secundum Ieronimum super Mattheum, « plures alii488 scripserunt evangelia, ut est illud iuxta Egiptios [K3rb] et Thomam et Mathiam489 et Bartholomeum, duodecimque apostolorum et Basilidis490 atque Appelles491 »i et492 Libro primo [A1vb] illustrium virorum493, capitulo 1°494, dicit se transtulisse « evangelium quod appellatur secundum Hebreos495, quo496 et Origenes sepe utitur »ii, sed utilius fuisset uti omnibus istis quam solis497 quatuor, ergo etc.

  • 498 sollempnizationem B
  • 499 tam] om. CV
  • 500 superexcrescentiam] superexcellentiam K ad superexcrescentiam] om. A
  • 501 ternarii] trinarii V
  • 502 propter] ad Ra.c.
  • 503 multiplex] om. CV
  • 504 edificia] edificio O
  • 505 aut] ac B

66Dicendum quod plures quidem sunt electi ad sollempnitatem498 testimonii plenioris, et licet trium testimonium secundum sanctionem divine legis sit solidum, quartus tamen est additus, tam499 ad superexcrescentiam500 ternarii501 quam propter502 multiplex503 misterium quadrature. Figure enim quadrate est proprium quod ex quacumque parte vertatur sit solida. Quelibet etiam sedilia et edificia504 plurium laterum ad sui plenam stabilitatem exigunt quatuor pedes aut505 quatuor laterales bases, et currus regius quatuor rotas, et perfecta vita quatuor cardinales virtutes, et celum quatuor quadras, et universum quatuor plagas seu quatuor climata mundi.

  • 506 inhabitat] habitat CV inhabitet O
  • 507 quod] om. V
  • 508 ipsis] ipsos B
  • 509 deitas] divinitas BCOTV dicitur veritas A
  • 510 et una] om. C
  • 511 ut] et CP ut et RT
  • 512 quorum] quos V
  • 513 concurrunt] currunt ABKNOV
  • 514 essencie] ecclesie N quia add. B

67Ut ergo ostendatur quod Christi vita et doctrina continet in se soliditatem et multiformitatem quadrature, tam virtutum quam statuum, et quod sedet in quatuor evangelistis tamquam in trono et curru regio, et quod inhabitat506 in eis tamquam in aula seu domo regali, et quod507 per ipsos circumfluit quatuor climata mundi, et quod in ipsis508 constituit unum integrum celum ex quatuor quadris completum, et quod deitas509 est in eis trina simul et una510, ut511 unitas quarti trinitati testium addita potius significet concordiam quam diversitatem. Idcirco non immerito quatuor sunt electi, quorum512 tres quidem in misterium trinitatis simul et consimiliter concurrunt513, quartus vero, Iohannes scilicet, in misterium unitatis divine essentie514, in ipsa singulariter immoratur.

  • 515 intelligencie] intellective N
  • 516 culmen] cultum CRp.c.V
  • 517 libro add. K
  • 518 vilesceret] vilescerent ACK et add. KR
  • 519 carum A] earum NO
  • 520 ut] quod B
  • 521 consensio] lac. A contentio O
  • iii Augustinus, De civitate Dei, 18, 41.

68Ad primum igitur obiectum, dicendum est quod ad vitandam confusionem et magnitudinem respectu humane memorie et intelligencie515 nimiam, oportuit eos ad aliquem parvum numerum et moderatum coartari, et precipue cum non ex sola sua auctoritate, sed etiam ex auctoritate omnium apostolorum, et tocius ecclesie et spiritus sancti eam regentis et inhabitantis, in culmen516 auctoritatis et autentice fidei sint recepti. Unde Augustinus517De civitate dei, c° xli° de sacri canonis scriptoribus dicit, « ipsi sane pauci esse debuerunt, ne multitudine vilesceret518 quod religione carum519 esse oportebat, nec tamen ita pauci ut520 eorum non sit miranda consensio521 »iii.

  • 522 secundum] primum B
  • 523 tum] tamen O
  • 524 tradita] condita AKNRa.c.
  • 525 a deo] om. AKNPRa.c. ab eo Rp.c.
  • 526 christi] lac. A
  • 527 et add. B
  • 528 multitudinis] om. A
  • 529 sicut] om. A
  • 530 sic] sicut K
  • 531 et] om. AB
  • 532 quod] ut N
  • 533 et add. NO

69Ad secundum522 dicendum quod non est simile de lege et evangelio, tum523 quia lex fuit tradita524 a deo525 sub evidentia signorum mire maiestatis et terribilis et coram populo universo, Christi526 vero evangelium fuit traditum in mira humilitate et simplicitate et coram paucis discipulis527, respectu multitudinis528 ecclesie universe ; tum quia lex explicite non continet tot transcendentia rationem humanam sicut evangelium Christi ; tum quia sicut529 lex nova precellentior est veteri, sic530 decuit quod et531 sub maiori scribentium numero traderetur ; tum quia non oportet quod532 omnia533 in omnibus sibi assimilentur.

  • 534 illos] eos O
  • 535 haberet] habere debeat RTp.c. habeat Ba.c.P
  • iv Augustinus, De consensu evangelistarum, 1, 1, 1, p. 2-3.
  • 536 in] etiam CKNOV etiam in ABTp.c.
  • 537 fallaciter] falsa R fallacia P
  • 538 indiderunt] tradiderunt ABKNOPRT
  • 539 condempnat] dampnat PR
  • 540 et] om. O
  • 541 principia] principiora O
  • 542 monimenta] monumenta K momenta O
  • v Hieronymus, Commentaire sur S. Matthieu, p. 60, in Thomas, Catena, p. 7.
  • 543 hoc] hec CO
  • 544 satis] om. BC

70Ad tertium dicendum quod ecclesia illos534 non accepit in auctoritate. Primo quia secundum Augustinum, libro primo De consensu evangelistarum, illi « non tales suis temporibus extiterunt, ut in eis fidem ecclesia haberet535 »iv. Secundo quia secundum eundem ibidem, « in536 scriptis suis quedam fallaciter537 indiderunt538, que catholica regula fidei et sana doctrina condempnat539 ». Unde et540 Ieronimus, in prefato loco super Mattheum, dicit quod « diversarum heresum fuere principia541, sicut perseverantia usque ad presens tempus monimenta542 declarant »v. Tertio quia quorundam non fuit auctor certus ecclesie. Hoc543 enim est causa secundum Augustinum quare quidam libri, etiam satis544 de se utiles, non fuerunt in canonis auctoritate recepti. Quarto propter misterium sacri numeri quaternarii, prout supra tactum est.

<Tertia questio>

  • 545 potest queri] queritur K
  • 546 Dicendum – credibilius] om. O et credibilius om. N

71Tertio potest queri545 quare hii quatuor qui ad hoc electi sunt, non fuerunt omnes apostoli Christi, aut saltem de primis discipulis eius, qui eius facta et verba viderunt et audierunt, et qui eum dum viveret sunt secuti. Videtur enim quod talium testimonium fuisset auctorizabilius et credibilius546.

72Dicendum quod multiplici ratione est hoc a spiritu sancto congrue ordinatum.

  • 547 prima scilicet add. O
  • 548 ipsorum] eorum N
  • 549 predicacio] tradicio CV
  • 550 eorum] ipsorum NO
  • 551 efficacie] effiencie R
  • 552 primorum] priorum BCNO et add. V
  • 553 quod] ne K
  • 554 procuratum] procreatum O
  • 555 scilicet] om. CKNOPT
  • 556 annuciandi] audiendi O
  • 557 sed add. K
  • vi Augustinus, De consensu evangelistarum, 1, 2, p. 2, in Thomas, Catena, p. 7.

73Prima est ad commendandam auctoritatem posteriorum fidelium qui Christum non viderunt in carne mortali547, ne scilicet crederetur quod ipsorum548 predicatio549 et doctrine eorum550 receptio non esset eiusdem virtutis et efficacie551 sicut fuit primorum552 apostolorum, et hanc rationem tangit Augustinus, libro primo De consensu evangelistarum, circa principium, dicens « ne putaretur quod553 attinet ad percipiendum et predicandum evangelium interesse aliquid, utrum illi annuncient qui dominum hic in carne apparentem secuti sunt, aut alii qui ex illis fideliter crediderunt comperta, divina providentia procuratum554 est per spiritum sanctum scilicet555 ut quibusdam ex illis, qui primos apostolos sequebantur, non solum annunciandi556, verum557 etiam scribendi evangelium tribueretur auctoritas. Hii sunt Marcus et Lucas »vi. Hec Augustinus.

  • 558 ratio add. T
  • 559 fidedigniorum T
  • 560 fidelium seu add. O
  • 561 sollempnium] sollempniorum K
  • 562 visa] in ea K
  • 563 vel] et RTp.c.
  • 564 sollempnis] sollennitatis V solennitas C
  • 565 tunc add. N
  • 566 approbantibus] appropriantibus K
  • 567 excessus] accessus N
  • 568 testem] om. N
  • 569 Marcho et Lucha T
  • 570 Petri] Christi R
  • 571 assumens] sumens PR
  • 572 hoc] hec O
  • vii Hieronymus, De viris illustribus, cap. 8, p. 12.
  • 573 acta] actus V
  • 574 qui] et K
  • 575 et add. AOT
  • 576 quinto] septimo BNO
  • 577 et] etiam KORT
  • 578 suis] om. C
  • 579 hoc] hic PR
  • 580 Luca] Luce V Luce evangelio NO
  • 581 significare] significari K
  • 582 voluit] voluerit ANO volumine C
  • viii Hieronymus, De viris illustribus, cap. 7, p. 11.

74Secunda558 est ad docendum simul et commendandum duos modos fidedignorum559 testium et testimoniorum560 sollempnium561, quorum primus est testificari facta certitudinaliter visa562 vel563 verba audita ab ipso teste. Secundus est testificari de hiis que a fide dignissimis quis audivit, qui modus tunc precipue est sollempnis564 quando illis565 videntibus et approbantibus566 et confirmantibus testificatio est facta, et quando excessus567 bonitatis et sapientie testem568 ipsum omnibus celebrem et merito auctorizabilem reddit, et sic fuit in Luca et Marcho569. Marchus enim fuit singularis discipulus Petri570 et eius interpres, ita quod auctoritate Petri evangelium scripsit, et Petrus editum approbavit et ecclesie legendum dedit, sicut dicit Ieronimus in Libro illustrium virorum, capitulo 8°, assumens571 hoc572 a Clemente in 6° Informationum librovii. Lucas vero fuit « individuus comes Pauli », et non solum ab ipso sed etiam a ceteris apostolis didicit acta573 Christi, sicut ipse in principio sui evangelii declarat, dicens sicut tradiderunt nobis qui574 a principio ipsi viderunt et ministri fuerunt sermonis575, sicut dicit Ieronimus in libro eodem, capitulo quinto576, ubi et577 addit quod « quidam suspicantur quod ubicumque Paulus in epistolis suis578 dicit iuxta evangelium meum, hoc579 de Luca580 significare581 voluit582 »viii.

  • 583 primorum] priorum CKORTV
  • 584 credibilitatem] credulitatem N communicabilitatem P
  • 585 quis] aliquis CV
  • 586 contigerit] corrigerit PR
  • 587 per maliciosam conspirationem CV
  • 588 testium] testificantium RTp.c.

75Tertia est ad ostendendam concordiam primorum583 fidelium et sequentium, que etiam facit ad maiorem credibilitatem584 dictorum, quia quando a diversis et in diversis temporibus et statibus, eadem veritas concorditer dicitur, eo ipso est credibilior quam si a solis hiis qui sunt eiusdem status, in eodem loco et tempore diceretur, et precipue quia non potest quis585 ita de facili suspicari quod concordia primi modi contigerit586 ex maliciosa conspiratione587 testium588.

  • 589 dignitas vel] om. ACKNPV canc. B
  • 590 ideo] om. P
  • 591 aliqui] om. R
  • 592 nec primi] om. O

76Quarta est ad commendandam virtutem humilitatis et sanctitatis, que utique plus faciunt ad fide dignitatem testimonii quam sola dignitas vel589 auctoritas primatus et primitatis, et ideo590 electi ad hoc sunt aliqui591 discipuli qui non essent apostoli, nec primi592.

  • 593 informandum] confirmandum N
  • 594 12] 13° AKNOT B
  • 595 et] om. N
  • 596 dei add. C
  • 597 quosdam posuit] quos deposuit K
  • 598 ipso] ipse O
  • 599 et per] ex NO
  • 600 auctorizabilis] auctoritatis R auctorizabilius A
  • 601 aut] ac K

77Quinta est ad informandum593 et commendandum varios gradus officiorum et statuum in ecclesia dei. Nam sicut ait Apostolus, prima ad Corinthios, 12594, loquens de diversitate graciarum et595 membrorum ecclesie596 Christi, quosdam posuit597 deus in ecclesia primo apostolos, secundo prophetas, tertio doctores, et cetera, et Ephesios 4°, loquens de hoc ipso598, dicit et ipse dedit quosdam quidem apostolos, quosdam autem prophetas, alios vero evangelistas, etc. Et per599 hoc patet ad obiectum, quia iste modus cum suis circumstanciis diligenter consideratus, non est minus auctorizabilis600 aut601 fidedignus quam sit ille pro quo arguitur.

<Quarta questio>

  • 602 duorum] om. A

78Quarto queritur quare hii duo evangeliste, scilicet Marchus et Luchas, fuerunt in scribendo in medio duorum602 aliorum collocati.

  • 603 est] om. C
  • 604 primo] om. B
  • 605 utroque ab eis] seu collocati O
  • ix Augustinus, De consensu evangelistarum, 1, 2, p. 2, in Thomas, Catena, p. 7.

79Dicendum quod prima ratio est603, secundum Augustinum, libro primo604 De consensu evangelistarum, ut « tamquam filii in medio duorum patrum constituti, utroque ab eis605 latere munirentur »ix.

  • 606 commendandam] commendandum V
  • 607 et causalitatem] om. A
  • 608 vacatio C
  • 609 utique] om. A
  • 610 Mattheus] Matthei OV
  • 611 ab] ob N
  • 612 refertur] fertur R infertur K
  • 613 et] om. B
  • 614 et] om. PR
  • 615 Iohannes] om. BCN
  • 616 deitatis] divinitatis PR
  • 617 autem Iohannes add. N
  • 618 verbi eterni - evangelistas] om. A
  • 619 et add. CV
  • 620 sanctitate add. O
  • 621 Marcus – Paulum] om. K
  • 622 connecti] converti O
  • 623 virgo] om. A
  • 624 familiarior] familior P
  • 625 secretum] secreta A
  • 626 quantum] quem O

80Secunda est ad commendandam606 auctoritatem et causalitatem607 primi principii et finis ultimi. Et ideo primo debuit poni aliquis apostolus et talis qui visu et auditu esset testis immediatus, et cuius vocatio608 esset inter ceteros valde certa et ardua, sicut utique609 fuit Mattheus610, qui ab611 officio valde contrario et irretitivo pre ceteris refertur612 esse vocatus, et613 cuius vocacionis modus pre ceteris est certus, preterquam de Petro et614 Andrea, Iacobo et Iohanne. Ultimus vero, Iohannes615, ut merito esset ydoneus evangelico fini, qui est summa contemplatio deitatis616 verbi eterni, fuit617 inter evangelistas618 et fere inter apostolos prior vocatione, auctoritate, sanctitate619, Christi620 et matris eius familiaritate et sapiencie perspicacitate et post Christi ressurectionem longevitate. Quantum vero ad duos medios, Marchus convenienter preivit Lucam, sicut Petrus, Paulum621. Marcus etiam debuit immediate subiungi Matheo tamquam eius abbreviator ; pauca enim superaddit Matheo, nec videtur aliud facere quam abbreviare dicta illius. Lucas vero debuit immediate connecti622 Iohanni tamquam virgo623 virgini et tamquam familiarior624 matri Christi et profundius reserans secretum625 conceptionis et partus verbi incarnati, et tamquam ad contemplativam Iohannis quantum626 ad modum tradendi proprius accedens.

  • 627 trahitur] traditur R
  • 628 primus] prius T primo OR
  • 629 in Iudea et] om. B
  • 630 secundo] om. N
  • 631 imperatoris add. A
  • 632 secundum] om. K
  • 633 Rabanum] urbanum O
  • 634 ultimo] om. N in add. B
  • x Thomas, Catena, p. 7. Cf. Augustinus, De consensu evangelistarum, 1, 2, p. 3-4 ; Hieronymus, De vir (...)
  • 635 tamen] tunc B

81Si vis autem scire quibus locis et temporibus scripserint, et in quibus linguis, scito quod sicut trahitur627 ex Augustino, Ieronimo et Remigio, « Mattheus primus628 scripsit in Iudea et629 in hebreo, tempore Gaii gallicule imperatoris. Marcus vero secundo630 in Ytalia, Rome, tempore Neronis631, vel secundum632 Rabanum633 tempore Claudii. Lucas vero tertio in Achaie Boecieque partibus. Iohannes autem ultimo634 Ephesi, in Asia minori, tempore Nerve »x, et hii tres scripserunt in greco. Quidam tamen dicunt quod Marcus non solum scripsit in greco sed etiam in latino, sed tamen635 predicti sancti de hoc non faciunt mentionem. Unde nescio an sit usquequaque fide dignum.

  • 636 est] om. R
  • 637 quibus] que PR
  • 638 tam] om. A
  • 639 famulatorie] famulacione K

82Si vero contra predicta obiciatur quod melius fuisset Paulum loco Luce scripsisse, et Petrum loco Marchi, dicendum est636 quod sicut racionabilius est, quod idem in eadem causa non sit iudex et testis, sic congruencius fuit quod Marchus esset scriptor et testis, Petrus vero approbator et iudex. Conveniencius eciam fuit quod hiis quibus637 Paulus in suis epistolis magistraliter et preceptorie scripserat, Lucas per ystoriam tam638 evangelii quam actuum apostolicorum famulatorie639 subserviret et concors testimonium subministraret.

  • 640 forsitan] forte R
  • 641 aliquo] aliquibus RTp.c.
  • 642 conscripsissent] scripsissent R
  • 643 preterea] hac canc. N
  • 644 scribere] dicere AKNO
  • 645 aliquid] om. A
  • 646 scripserit] scripsit CV

83Rursus cum isti duo essent universalia capita tocius ecclesie, si soli omnia ennarrassent, posset forsitan640 ab aliquo641 credi quod in sui principatus gloriam, aliqua de Christo falso et favorabiliter conscripsissent642. Preterea643 non minoris, immo quodammodo maioris est auctoritatis, scribere644 per alium quam per se ipsum, et precipue cum in privilegii apostolici signum nullus preceptorie sive per modum prelati imperantis aliquid645 in canonica scriptura scripserit646, nisi soli apostoli.

<Quinta quaestio>

  • 647 informatam] informatur O
  • 648 hiis] om. A
  • 649 viderant] noverant A
  • 650 audiverant] audierant ANR
  • 651 aut] an K om. A
  • 652 eis] illis O
  • 653 quantum] quem O

84Quinto queritur an scripserint sua evangelia sicut ystoriographi, scilicet secundum propriam memoriam informatam647 ex hiis648 que viderant649 sive audiverant650, aut651 sicut prophete, scilicet secundum revelationem sibi factam a spiritu sancto, dictante eis652 quid scribendum et quantum653 et qualiter.

  • 654 ibi] ibidem O om. B
  • 655 proprie] om. O
  • 656 credibilitatem] credulitatem R
  • 657 ea] illa B
  • 658 audiverunt] audierunt A
  • 659 et] om. CV
  • 660 simul] om. P
  • 661 multiplicius] multipliciter K
  • 662 licet] sed N
  • 663 et] om. R

85Dicendum quod utroque modo, ita tamen quod spiritus sancti illustracio erat ibi654 sicut principalis motor et director. Primum quidem debuit ibi esse, primo quia aliter non essent proprie655 ystorici narratores et testes. Secundo quia valet nobis ad ampliorem credibilitatem656 dictorum. Plus enim reputamus certos et fidedignos illos qui narrant ea657 que sensibiliter viderunt et audiverunt658, quam narrantes illa que per solam revelationem acceperunt, et659 constat quod uterque modus simul660 sumptus multiplicius661 movet auditores ad fidem. Tertio quia consuetum est deo et suis assumere humana misteria ad suum obsequium, et precipue cum omnia sint ab ipso, licet662 diversimode. Unde videmus quod in hiis que sunt gracie et663 fidei utitur obsequio naturalis rationis, et etiam omnium naturarum.

  • 664 preter] post O
  • 665 tum] tamen O
  • 666 summi add. O
  • 667 tum] tamen O
  • 668 ad veterem] et veteris B
  • 669 hii] isti A
  • 670 etiam] et O om. ACNV
  • 671 quod] quia N
  • 672 adfirmacionem A
  • 673 pro iuramento] per iuramenta CV

86Preter664 hunc autem modum, fuit necessarium addici secundum, tum665 propter infallibilitatem, tam in rebus dicendis quam in modo et ordine dicendi, tum propter auctoritatis plenam et solidam firmitatem ; non enim aliter teneretur totus orbis dictis ipsorum subici tamquam catholice fidei et tamquam summis eloquiis666 dei. Tum667 propter precellentiam et superioritatem nove legis ad veterem668 ; non enim per minores dei revelationes debuit hoc tradi quam illa. Nec mireris si in hoc casu hii669 duo modi concurrerunt, quia etiam670 in humanis videmus quod671 antequam homo veridicus et fidedignus narret ea que certitudinaliter vidit et audivit, nichilominus ad maiorem confirmacionem672 dictorum assumit pro iuramento673 testimonium dei et veritatis eterne.

  • 674 tum] tamen O
  • 675 in principio] primo B
  • 676 nobis] om. A
  • 677 tum] tamen O
  • 678 verbo] libro N
  • 679 se ipso] ipso P om. N
  • 680 debes] debet K
  • 681 sepius] om. PV
  • 682 ipsi] Christi K
  • 683 retulerunt] retinuerunt A recuserunt O
  • 684 aut] licet V ac B
  • 685 si] sicut O autem V om. B
  • 686 audierat] audivit CV
  • xi Hieronymus, De viris illustribus, cap. 8, p. 12.
  • 687 scripsit] scripserit P

87Quod autem propriam memoriam informatam ab extrinseco secuti fuerint patet, tum674 ex verbo Luce in principio675 libri sui, dicentis sicut tradiderunt nobis676 qui ab inicio ministri fuerunt sermonis <Lc 1,2>, tum677 ex verbo678 Iohannis capitulo 19° de seipso679 dicentis et qui vidit testimonium perhibuit et verum est testimonium eius, etc. Propter quod mirari non debes680 si Augustinus, in libro De consensu evangelistarum, sepius681 dicat quod ipsi682 retulerunt683 verba et facta Christi, prout dum scriberent eorum memorie occurrebat, aut684 si685 Ieronimus dicat quod Marchus prout ex ore Petri « audierat686 »xi, evangelium scripsit687.

<Sexta quaestio>

  • 688 quare] om. A
  • 689 sub] om. PR
  • 690 quod sepe] om. C
  • 691 sepe sibi videntur contrariari] videntur sibi esse contrarii A

88Sexto queritur quare688 non scripserunt omnes omnia et uniformiter, sed potius sub689 tam diverso modo et ordine quod sepe690 sibi videntur contrariari691.

  • 692 fide] fidei KOTp.c.
  • 693 estimare] existimare CP
  • 694 falsa] facta K
  • 695 quosdam quasi – dixisse] om. O

89Videtur enim quod concordia et uniformitas plus faceret ad fidedignitatem692 testimoniorum suorum, sicut econtra ipsa apparens contrarietas quosdam quasi cogit extimare693 ipsos vel quosdam ipsorum aliqua falsa694 dixisse695.

  • 696 hoc] ex P
  • 697 rationabiliter] rationabili P
  • 698 ex] om. N ipsa add. O
  • 699 excludendum] concludendum R
  • 700 et] in B
  • 701 proficit] perficitur B
  • 702 fides] vita C
  • 703 ipsorum] eorum K

90Dicendum quod hoc696 valde rationabiliter697 et ex698 speciali consilio spiritus sancti est factum. Primo quidem ad excludendum699 indignos qui digni sunt potius excecari quam illuminari. Secundo ad exercendum devotos et700 fidem ipsorum. Querendo enim concordiam apparencium contrarietatum, et tandem inveniendo, plus illuminantur et iocundius admirantur. Credendo etiam ab initio in tanta contrarietatis apparentia esse plenissimam concordiam veritatis, amplius meretur et proficit701 fides702 ipsorum703.

  • 704 testimonii] testium CV
  • 705 fide] fidei KTp.c.
  • 706 omeliis] omelia BKOV
  • 707 convenientes] convenientem K conviventes O
  • 708 scripserunt] scripsissent T om. A
  • xii Pseudo-Chrysostomus, Homeliae super Mattheum (hom. 1), in Thomas, Catena aurea, p. 7.
  • 709 quod] quia B
  • 710 vero non] non nisi K
  • 711 convenientes] conviventes O
  • 712 et] om. B
  • 713 modicis] modis NO
  • 714 quia] quod CV
  • 715 aperte] om. A
  • 716 eis] om. C
  • 717 veritatem add. A
  • 718 sic] om. P
  • 719 quia] quod K
  • 720 ad add. B
  • xiii Pseudo-Chrysostomus, in Thomas, Catena aurea, p. 7.

91Tertio ad testimonii704 ipsorum fidedignitatem705 maiorem, quia secundum Crisostomum in omeliis706 super Matheum, « si per omnia consonarent, crederent inimici quod ex placito quodam humano convenientes707 scripserunt708 que scripserunt »xii. Quod709 vero non710 secundum eadem tempora, neque in eisdem locis convenientes711 et712 ad invicem colloquentes scripserunt, et sic quod in aliquibus modicis713 dissonare videntur, maximum signum est veritatis, quia714 ex hoc aperte715 apparet quod simplici mente omnia sunt locuti. Unde et in humanis videmus quod quando testes, quantum ad aliqua, diversificantur, absque tamen lesura veritatis et absque reali contrarietate, forcius creditur eis716, saltem ab intuentibus717 realem concordiam ipsorum. Et sic718 est in proposito, quia719 secundum Crisostomum, ubi supra, « in principalibus que pertinent ad informationem vite et720 predicationem fidei, nequaquam dissonant, nec in parvo »xiii. In miraculis tamen et in quibusdam consimilibus, quamdam superficialem diversitatem habent.

  • 721 servandam] servande KNOT servantem B
  • 722 summum] sumens K
  • 723 culmen] divine B
  • 724 que] etiam K
  • 725 si add. O
  • 726 narratione] ratione C
  • 727 sicut] sic R
  • 728 hoc] hic K hec O om. B
  • 729 aliquid] aliquem OV
  • 730 in] om. A
  • 731 verbo] verbis R
  • 732 aut] vel RTp.c. ac B
  • 733 et] aut ANOPTa.c.
  • 734 in] om. BCPK
  • 735 dicendi] docendi C
  • xiv Augustinus, De consensu evangelistarum, 1, 12.

92Quarto ad magistralem exemplaritatem veritatis servandam721 in sermonibus nostris, quia secundum Augustinum libro secundo De consensu evangelistarum, capitulo 11°, conveniens fuit per evangelium Christi quod summum722 culmen723 auctoritatis obtinuit nos edoceri, quod non debemus arbitrari nos mentiri quando eandem rem in diversis temporibus, aut diversis personis, narramus diversimode, mutato scilicet ordine verborum, sive alia pro aliis, que724 tamen idem valent, verba725 proferantur, sive in una narratione726 aliqua omittantur et in alia addantur. Et sicut727 ibidem Augustinus ostendit, necessarium fuit nos hoc728 edoceri, quia vix est possibile aliquid729 sic semper narrare idem quod nichil penitus mutet in730 verbo731 aut732 in ordine et733 in734 modo dicendi735xiv. Fuit etiam hoc nobis utile, ut ibidem ostendit, ut intelligeremus non tam verborum quam rerum querendam et amplectandam esse veritatem.

  • 736 est add. K
  • 737 virtuti] veritatis A veritati BNO
  • 738 hoc] om. P
  • 739 et add. K
  • 740 si littera] similia K
  • 741 commutetur] commutentur KO
  • 742 equivalentem] equivalentia T equalitate O
  • 743 sit om. P
  • 744 quatuor] om. O
  • 745 per] vel B
  • xv Pseudo-Dionysius, De divinis nominibus, cap. 4, 11 (vérifier Dionysiaca, I, p. 207-208).
  • xvi Augustinus, De doctrina christiana, 4, 11.

93Sicut enim ait Dyonisus, quarto De divinis nominibus, « stultum736 et irracionabile est, non virtuti737 intentionis attendere, sed dictionibus, et hoc738 non est proprium divina intelligere volentium, sed suspicentium sonos nudos, volentium sibi declarari dictiones739 obscuriores per equivalentes, et impacienter ferentium si littera740 vel sillaba vel dictio commutetur741 in equivalentem742, ac si non sit743 possibile significare quatuor744 per bis duo, vel rectilineum per orthograma, vel provinciam per745 patriam »xv. Et Augustinus quarto De doctrina christiana dicit « bonorum ingeniorum insignis est indolis in verbis verum amare, non verba »xvi.

  • 746 appareret] apparet AP
  • xvii Pseudo-Chrysostomus, in Thomas, Catena aurea, p. 7.
  • 747 quod sequens] per consequens N
  • 748 sicut] om. N
  • 749 Ieronimus] Remigius P
  • 750 expresse] om. K
  • 751 videbant] viderant CPV
  • 752 et sciebant] om. B
  • 753 illi] ipsi O
  • xviii cf. Augustinus, De consensu evangelistarum, 1, 2, in Thomas, Catena aurea, p. 7.
  • 754 hoc add. COTV
  • 755 quod] om. N
  • 756 ac] vel B
  • 757 disseruisset] dixisset K

94Quinto ad dandam rationem pluralitatis scriptorum quia, secundum Crisostomum, ubi supra, « si unus omnia dixisset, superfluus esset numerus reliquorum. Si autem omnes diversa nequaquam consonantie demonstratio appareret746 »xvii. Congruum ergo fuit quod primus evangelista aliqua sequentibus scribenda relinqueret, et quod sequens747 priori aliqua adderet. Unde sicut748 Augustinus et Ieronimus749 expresse750 dicunt, sequentes evangeliste bene videbant751 et sciebant752 illa que priores scripserant, et scienter pretermiserunt aliqua que illi753 scripserant et alia addideruntxviii. Fuit autem754 utile posterius in exemplum, ne scilicet putaremus quod755 ex quo unus doctor de aliqua veritate aliqua scripsisset ac756 disseruisset757, quod superflueret aliquid amplius et aliter conscribi per alios de veritate eadem.

  • 758 sexto] ergo O
  • 759 etiam] et K
  • 760 incarceracionem] incarnacionem AKR
  • 761 etiam] enim R
  • 762 fratris] factis P
  • 763 penitus] om. P
  • 764 in] et B
  • 765 infinitam] infinitum KR infinite B
  • 766 magnalium] magnalia K

95Sexto758 ad ostendendum quod plura Christi facta et verba obmiserunt, etiam759 scienter, sicut dicit Iohannes capitulo ultimo <Jn 21,25>. Quis enim dubitet quod tres primi evangeliste non poterant esse obliti, aut omnino ignari, suscitationis Lazari aut predicationis Christi facte ante incarceracionem760 Iohannis Baptiste, et tamen constat eos ista omississe. Quis etiam761 dubitet Iohannem non ignorasse modum vocationis sue et fratris762 sui, et tamen ipsum expresse non narrat. Igitur si omnes penitus763 idem dixissent, credi posset quod omnia Christi magnalia narrassent, quod quidem non esset honorificum Christo, nec utile sublevationi nostre speculationis in764 infinitam765 abyssum magnalium766 Christi.

  • 767 septimo] sexta O
  • 768 utique] om. PR
  • 769 per] om. P
  • 770 hoc] hec O
  • 771 obiectum] obiecta R et per – obiectum] om. A

96Septimo767 ad multiformitatem misteriorum que utique768 ex diversis modis scribendi eliciuntur et elici possunt, et per769 hoc770 patet ad obiectum771.

  • 772 nota] notandum RT
  • 773 ad] om. N
  • 774 videndum] intuendum R om. A
  • 775 concordias] concordiam P
  • 776 quidam] quidem K

97Nota772 vero quod ad773 facilius videndum774 contrarietates apparentes vel concordias775 evangelistarum, quidam776 ediderunt decem canones, in quorum primo comparantur simul Matheus, Marcus, Lucas, Iohannes. In secundo Matheus, Marcus et Lucas. In tertio Matheus, Lucas, Iohannes. In quarto Matheus, Marcus, Iohannes. In quinto Matheus, Lucas. In sexto Matheus, Marcus. In septimo Matheus, Iohannes. In octavo Marcus, Lucas. In nono Lucas, Iohannes. In decimo quilibet per se.

<Septima quaestio>

  • 777 a] et PRp.c.
  • 778 sibi] om. V
  • 779 irracionabiliter] racionabiliter O
  • 780 ipsas] om. A
  • 781 appropriare] inappropriare Tp.c.
  • 782 tum] tamen O
  • 783 communiter] convenienter N
  • 784 tum] tamen O
  • 785 ponuntur seu add. R
  • 786 tangunt] tanguntur ABCR
  • 787 particulis] periculis K

98Septimo queritur de figuris quatuor animalium quatuor facierum que ipsis evangelistis a777 doctoribus adaptantur. Et primo quia doctores in hoc videntur sibi778 contrariari. Secundo quia videntur illis irracionabiliter779 ipsas780 appropriare781, tum782 quia omnes locuntur de omnibus dignitatibus Christi, et sic omnes facies communiter783 competunt omnibus, tum784 quia solum propter aliqua pauca que785 tangunt786 in iniciis suorum librorum vel in quibusdam aliis particulis787 eas ipsis assignant.

  • 788 circa hoc] contra hec O
  • 789 faciem] faciei K
  • 790 deitatem] divinitatem N
  • 791 moralem] mortalem T
  • 792 Lucas] Luce C
  • xix Augustinus, De consensu evangelistarum, 1, 3 ; 1, 6, in Thomas, Catena aurea, p. 6.
  • 793 in add. AR
  • 794 Zacharie] Zachae K
  • 795 pro ipso – sacrificium] om. C sacrificium] officium B
  • 796 ipso] christo CV ipso oblatum – ipso] se AN
  • 797 tum] om. BK
  • 798 legales add. CV
  • 799 a baptismo] ab apostolo K

99Circa hoc788 igitur, sciendum quod omnes doctores latini concordant in assignandis figuris Iohannis et Luce. Iohanni enim ascribunt faciem789 aquile ; tum quia ad Christi deitatem790 altius ascendit ; tum quia tribus primis circa activam et moralem791 vitam amplius versantibus, ipse convolat ad contemplativam ; tum quia secundum Ambrosium super Lucam, miracula divine ressurectionis forcius expressit. Luce vero assignant faciem vituli, propter victimam sacerdotis seu sacrificii. Lucas792 enim, secundum Augustinum, pre ceteris commendat sacerdotalem Christi dignitatemxix, tum793 inchoando a sacerdotio Zacharie794, tum narrando quod mater Christi erat cognata Elisabeth que erat de filiabus Aaron et uxor pontificis, tum quia narrat Christum fuisse oblatum in templo et sacerdotale sacrificium795 pro ipso796 oblatum, tum quia narrat ipsum cum esset annorum duodecim inventum in templo, tum797 quia per patres798 pocius quam per reges genealogiam eius deducit et hoc a baptismo799 Christi, ut ostendat se plus loqui de generatione sacerdotali seu spirituali quam de generatione naturali.

  • 800 vero] om. N
  • 801 tum] om. CKRV
  • 802 in eo] ex eo K om. AR
  • 803 quod] quia ANR
  • 804 eum] om. O
  • 805 quesitum] om. N
  • 806 quesitum et adoratum] quesita et adorata K
  • 807 esse add. N
  • 808 voluit] vovit K
  • 809 significatus] figuratus RK
  • 810 ideo] unde K
  • 811 Christi] om. O
  • 812 narrandam] narrandum N
  • 813 susceperat] susceperit K
  • 814 Marchum add. ANT
  • 815 tanquam] quasi O
  • 816 socium] sacerdotium C
  • 817 subsequentem] obsequentem K
  • 818 hec] hoc P
  • xx Augustinus, De consensu evangelistarum, 1, 2-6, p. 4.

100Circa Matheum vero800 et Marcum diversificantur, quia Augustinus figuram leonis ascribit Matheo, tum801 quia pre ceteris commendat Christi regiam dignitatem, tum in eo802 quod803 ex regibus ostendit eum804 natum, tum quia a magis ut regem quesitum805 et adoratum806, tum quia narrat quod Herodes timuit eum tanquam regem terre futurum807. Marco vero attribuit figuram hominis, quia neque stirpem Christi regiam, nec sacerdotalem eius consecrationem vel cognationem narrare voluit808, et tamen in eis versatus est que homo Christus operatus est. Et ideo per solam figuram hominis significatus809 esse videtur, tum quia videtur esse pedissecus et abreviator Mathei. Quia enim regum est non esse sine comitum obsequio, ideo810 Matheus qui regiam Christi811 personam narrandam812 susceperat813 habuit814 sibi tanquam815 comitem adiunctum qui sua vestigia quodammodo sequeretur. Quia vero sacerdos in sancta sanctorum solus intrabat, propterea Lucas cuius circa sacerdotium Christi erat intentio, non habuit socium816 subsequentem817 qui suam narrationem quodammodo breviaret. Hec818 est sententia Augustini, primo libro De consensu evangelistarum circa principiumxx.

  • xxi Gregoire le Grand, Homélies sur Ezéchiel, éd. Ch. Morel, Paris, 1986 (SC 327), hom. 4, p. 148, in T (...)
  • 819 cepit] incepit K
  • 820 dicit] dixit ABKNRTp.c.
  • 821 cepit] incepit O
  • 822 quia] om. B
  • 823 dicimus] dicunt A
  • xxii Ambrosius, Super Lucam (praef.), in Thomas, Catena aurea, p. 6.

101Secundum vero Gregorium, Super Ezechielem, Marcho competit facies leonis, quia a clamore clamantis in deserto incepit <Mr 1,3>. Leonis autem est clamor et rugitus terribilisxxi. Vel secundum Ambrosium, Super Lucam, quia cepit819 ab expressione divine potentie, cum dicit820 : Inicium evangelii Yhesu Christi filii dei <Mr 1,1>, vel secundum glosam quia agit de ressurectione. Matheo vero facies hominis, quia secundum Gregorium ab humana generatione Christi cepit821, vel secundum glosam quia822 circa humanitatem Christi principaliter immoratur, vel secundum Ambrosium quia « librum eius dicimus823 esse moralem ; mores autem proprie dicuntur humani »xxii.

  • 824 ascribant] ascribunt CKN
  • 825 dicens] dicendo CV
  • 826 omnium add. O
  • 827 ipse] om. P
  • xxiii Augustin, De consensu evangelistarum, in Thomas, Catena aurea, p. 6.
  • 828 uterque] utriusque B utrumque N
  • 829 augustinum] augustinus AK
  • 830 verum add R
  • 831 enim] om. AP
  • 832 evangelistarum] evangeliorum B
  • 833 scrutanda] scrutata K
  • 834 congruentius] convenientius ABKNOT
  • 835 ille] fuit O
  • xxiv Augustin, De consensu evangelistarum, 1, 6, in Thomas, Catena aurea, p. 6.
  • 836 Ambrosii] Ambrosius K
  • 837 assignationi] assignationem K

102Quidam vero Grecorum leonem ascribant824 Iohanni, quia instar leonis rugitu sue doctrine timorem hereticis incussit, dicens825 : In principio erat verbum <Jn 1,1>. Marcho vero aquilam, quia per eam aliquando solet significari spiritus sanctus, qui locutus fuit per ora826 prophetarum, et ipse827 a prophetico testimonio exorsus estxxiii. Sed uterque828 istorum modorum non latuit Augustinum829. Unde libro primo De consensu evangelistarum dicit quod « probabilius videntur sibi830 dixisse illi qui leonem Marco, hominem Matheo, vitulum Luce, aquilam Iohanni assignaverunt, quam illi qui hominem Matheo, aquilam Marco, leonem Iohanni, tribuerunt » [C 7rb] et subdit, « de principiis enim831 librorum quamdam coniecturam capere voluerunt, non de tota intentione evangelistarum832 que magis fuerat scrutanda833 ». Et iterum pro sua sententia subdit quod « multo congruencius834 ille835 qui regiam Christi personam maxime commendavit, per leonem significatus accipitur »xxiv. Ergo Augustinus prefert suam omnibus, illam vero Ambrosii836 quam sequitur Gregorius et glosa prefert assignationi837 grecorum.

  • 838 sed] om. A
  • 839 commedandam] commendatum O
  • 840 dignitatem] deitatem K divinitatem NR
  • 841 est] om. A
  • 842 docere – hominis] om. B
  • 843 vero] om. A
  • 844 rationem] om. A
  • 845 figura] forma O
  • 846 fidem] fide P
  • 847 regiminis] legis BK

103Quidam vero moderni sequuntur Augustinum, sed838 secundum aliam rationem quantum ad Marcum, quia dicunt quod Marcus accepit commendandam839 dignitatem840 Christi magistralem. Unde et incepit a predicatione Iohannis. Docere autem est841 proprium hominis842 quia humane rationis. Econtra vero843 quidam alii moderni sequuntur Gregorium, sed secundum aliam rationem844, dicentes quod Marco competit figura845 leonis, quia scripsit vice Petri et sub typo prelatorum, quibus competit leonis austeritas et severitas, et ideo etiam, ut dicunt, debuit esse brevis, quia prelatorum est breviter et summatim fidem846 docere, propter regiminis847 solicitudinem et occupationem.

  • 848 aut] om. O
  • 849 varias] diversas N

104Ad primum igitur dicendum quod easdem figuras diversis, aut848 diversas eisdem adaptare secundum varias849 rationes diversosque respectus, non est realis contrarietas, et sic est in proposito.

  • 850 est add. O
  • 851 facte] factas P
  • 852 vel] et AKNOP
  • 853 vel finales] om. R
  • 854 bene] om. B

105Ad secundum dicendum850 quod preterquam Iohanni, qui notabiliter est ab aliis sequestratus, tam in altitudine dictorum quam in modo dicendi, assignationes predictarum figurarum non videntur esse facte851 nisi secundum paucas et iniciales vel852 finales853 particulas librorum suorum, et hoc bene854 sufficit, tum quia non queritur in hoc nisi quedam prerogativa appropriacionis, tum quia licet ille particule sint parve et pauce, earum tamen ratio et intentio aspicit totum librum et eum qui est materia tocius libri, scilicet Christum.

Haut de page

Notes

1 Bonaventura, Opera Omnia, Quaracchi, Coll. S. Bonaventurae, 1898, t. 8, p. 658-662.

2 F. Delorme, « Textes Franciscains », Archivio Italiano per la storia della pietà, 1, 1951, p. 194-200.

3 Aquilinus Emmen, « Pierre de Jean Olivi, sa doctrine et son influence », Cahiers de Joséphologie, 14, 1966, 209-270.

4 Marie-Thérèse d’Alverny, « Un adversaire de saint Thomas : Petrus Iohannis Olivi », dans St. Thomas Aquinas, 1274-1974, Toronto, Pontifical Institute of Medieval Studies, 1974, t. 2, p. 179-218.

5 Thomas Francis Murtagh, Peter Olivi's Matthew commentary : a critical edition of chapter 5, verses 1-26 with a commentary, Thesis, Melbourne College of Divinity, 1992. Je remercie chaleureusement Clare Renkin de m’avoir permis de consulter un exemplaire déposé à la bibliothèque de St Paschal’s Library, Melbourne.

6 [en ligne] http://www.history.vt.edu/Burr/OliviPage/OliviSouces.html dernière mise à jour 8 novembre 2000.

7 Decima Douie, « Olivi’s Postilla super Matthaeum (MS. New College B. 49) », Franciscan Studies, 35, 1975, p. 66-92.

8 David Burr, « The Date of Petrus Iohannis Olivi’s Commentary on Matthew », Collectanea Franciscana, 46, 1976, p. 131-138 ; Kevin Madigan, Olivi and the Interpretation of Matthew in the High Middle Ages, Notre Dame, University of Notre Dame Press, 2003. Il est regrettable qu’une monographie consacrée à un ouvrage inédit ne se soit appuyée que sur un unique témoin.

9 Le seul témoin complet qu’il convient d’ajouter à sa liste est Barcelona, Arxiu de la Corona de Aragò, Ripoll 86, signalé in S. Piron, « Complément à l’inventaire des manuscrits d’Olivi », Archivum franciscanum historicum, 90, 1997, p. 591-596.

10 Sur les 16 manuscrits connus, seul celui de Castiglione Fiorentino n’a pu être utilisé, tandis que le cod. Vat. lat. 10900 ne contient pas le passage concerné par son édition.

11 M.-T. d’Alverny, « Un adversaire », p. 201. Meilleure description in Cesare Cenci, Bibliotheca manuscripta ad Sacrum Conventum Assisiensem, Assisi, 1981, vol. 1, p. 389, n. 207. Manuscrit numérisé par la Società Internazionale di Studi Francescani, accessible à l’adresse : http://www.sisf-assisi.it/digitalizzazione.htm

12 Manuscrit numérisé par le programme « Portal de archivos espanoles », http://pares.mcu.es. Décrit, sans identification, par Rudolf Beer et Zacharias García Villada, Bibliotheca Patrum Latinorum Hispaniensis, II Band, 1 Teil, Wien, 1915, p. 389.

13 Je remercie le bibliothécaire, Fabio Salvietti, de son aide dans la reproduction photographique des premiers folios du manuscrit.

14 M.-T. d’Alverny, « Un adversaire », p. 203-204.

15 Coxe, Catalogus codicum manuscriptorum qui in collegiis aulisque Oxoniensibus adservantur, t. I, p. 14 ; M.-T. d’Alverny, « Un adversaire », p. 203 ; D.R. Howlett, R.W. Hunt, « The Provenance of MS. New College 49 », Bodleian Library Record, 10, 1981, p. 225-228.

16 M.-T. d’Alverny, « Un adversaire », p. 198-199. FT, M.P. Saci, « Dagli spirituali agli osservanti. Gioacchino da Fiore e Pietro di Giovanni Olivi a Padova nel XIV secolo », Scriptorium, 1999, p. 252-274 ; K. W. Humphreys, The Library of the Franciscans of the Convent of St. Antony, Padua at the beginning of the fifteenth Century, Amsterdam, Erasmus Booksellers, 1966, p. 30.

17 M.-T. d’Alverny, « Un adversaire », p. 192-196.

18 M.-T. d’Alverny, « Un adversaire », p. 200. Le fonds de San Isidoro est à présent déposé à la Curia generalizia dell’Ordine dei frati Minori à Rome. Je remercie l’archiviste, P. Pedro Gil, de son accueil, et Antonio Montefusco de son aide pour la photographie de ce volume.

19 M.-T. d’Alverny, « Un adversaire », p. 202.

20 M.-T. d’Alverny, « Un adversaire », p. 198-199.

21 Le témoin A est incomplet et s’interrompt avant le chapitre 22. Je n’ai eu accès qu’aux premiers folios du témoin N.

22 Les manuscrit Firenze, Bibl. Laurenziana, Santa Croce, Plut. X dextr. 4 et Escorial, Convento San Lorenzo, Q. III. 2, sont également concernés.

23 Par exemple, § 27, seuls CV, de même que T après corrections, présentent la tournure correcte, « sunt quatuor facies, scilicet legalis imperans … », tandis que les autres témoins, sur le modèle d’un paragraphe précédent, emploient le verbe « habet », qui requiert des adjectifs à l’accusatif. Le témoin O procède d’ailleurs à la correction requise.

24 Les questions ont pour intitulés : Si autem queratur quomodo pro causa negligendi nuptiarum istarum convivium assignatur id quod de se est licitum et Si vero queratur quomodo hec parabola est verisimilis in eo quod dixit invitatos plagasse et occidisse servos a tali rege missos, Paris, BnF lat. 15588, f. 108va-b. Les manuscrits qui comportent ces questions contiennent également, dans un paragraphe précédent, un membre de phrase omis par les autres témoins : « secundum vero per hoc quod dicitur ad negociationem suam, idest in territorium possessionum suarum, sive illa esset mercacio vel causidicacio aut aliqua consimilis ».

25 Le manuscrit numérisé est accessible en ligne, au moyen d’un abonnement institutionnel dont le prix est scandaleusement élevé. La numérisation de basse qualité mise en libre accès a permis de réaliser ce sondage, mais non de prendre en compte le manuscrit pour l’édition du prologue.

26 Rub : Incipit expositio evangelii super matheum R postilla super Matheum ? al. man. V  Z

27 semine virtualiter continentur K

28 non] nec K

29 originaliter] originabiliter R

30 proderunt] prodeunt BO proderant K prodent V

31 et] et in NORTZ

32 debitum K

33 inserta] in se ita K indicta V

34 in] ista O

35 in sunt add. Z

36 et] om. N

37 illud] id R

38 creationis] causationis O

39 etc] et terram OV

40 et] etiam T

41 et] om. Z

42 ipsa] ista Z

43 qualis et eius doctor … totalitate et] om. O et] om. BNZ

44 etiam add. NTZ erit add. O

45 qualis in sua testa seu cortice] om. K

46 et add. O ut add. K qualisve BCNVZ

47 sua add. CVZ

48 qualis] qualiter O

49 prenuntiativa] pronuntiativa RO

50 qualisque] qualiterque O

51 exibi.lia K

52 auditorum] auditor NOTZ

53 et] om. K

54 ad] om. R

55 amplectanda] implenda Z

56 ad] om. NO

57 formanda K

58 magnanimis] magnitudinis R magnatamis T

59 rationalia] rationabilia RKO

60 amplectatur] amplectetur BT

61 vero] autem N

62 immolativam] immolaticiam KV immolatia’ C

63 et iugalem vecturam ac curvaturam] in mg. P om. Z curvaturam] carnaturam O

64 scilicet] idest O

65 et] om. BNKZ

66 intelligencie] intelligenciam O

67 plantam] planta N pedis add. Z

68 pura] ipsa N

69 procedat] om. Z

70 radii] iudicii O

71 ultra om. K

72 hoc supervehi] superius Z

73 scibilium] sensibilium O

74 creacionis] creatoris Z

75 se] om. Z

76 vero] om. K autem O

77 ac iustificatoris om. K

78 ut sunt excedens add. P

79 superexcedens] supercedens P

80 virtute K

81 et add. K

82 quid] quod KNOTZ

83 habet] debet habere RTp.c

84 quasi] instar N

85 quasi] instar Ra.c.

86 quia] quasi BK

87 ad paternum] ordinum Pa.c.

88 interficiendum] interficiendo N

89 eius add. O

90 vero] autem CV

91 solidum] add. in mg. P

92 et] ac CV

93 sunt] habet BKNOPRTa.c.Z

94 scilicet] om. B

95 legalis] legalem O

96 ystorialis] historialem O

97 disciplinabiliter NK

98 quasi] ut O

99 quidem] om. O

100 vero] quidem N

101 procedit] precedit OT

102 factorum] sanctorum K

103 apostolicorum] apostolorum RZ

104 subditur] subadditur P

105 de add. O

106 in] et in O

107 est] omR

108 tegunt] regunt KO tangunt Z

109 ornant] ordinant C

110 et add. Z

111 et] om. COV

112 et nunc add. K

113 contemptorum Z

114 ea] eo CV

115 apertus] aptus O aptu Z

116 socialis] sociabilis B

117 proponit] ponit BKNOTZ

118 numerabilis] numerativus COV admirabilis RTa.c mirabilis P mirabilis et numerativus Tp.c numerativus et ammirabilis Z

119 enim] om. O

120 ex] in O

121 trahitur] trahit B

122 et temporum] om. P

123 volant] volatur O

124 expletiva] exemplativa OT

125 correspondentes] correspondentibus O

126 propositum] positum RT

127 contueri] intueri PRTp.c.

128 universalem] om. P

129 penne] pedes P

130 quatuor facies – quod ait] om. O

131 pedis] pedum O

132 habeat] habet NPZ

133 scilicet] om. BN

134 deinde] deinceps Z

135 mistice] om. B

136 enim] om. Z

137 et] ac B

138 et] ac Z

139 et] ac R

140 hoc per faciem – et secundum] om. O

141 omnia add. Z

142 supersubstantialis] substantialis P

143 eternalis] essentialis R

144 evidencius om. K

145 refulgeat] fulgeat Z

146 vero] om. N

147 potentialis O

148 genitum] generatum R gentium NOZ

149 et] om. NOZ

150 deitate] divinitate BNPRTZ

151 et] om. Z

152 quadruplici formitas O

153 preter] post Z

154 aut] ac BC

155 ac] et CKPVZ

156 iterum] item T

157 item simul] iterum scilicet O

158 et] om. CV

159 et] add. N

160 redemptionis OZ

161 et] etiam Z

162 iudicis] regis Z

163 et] etiam T

164 sempiternalia] sempiterna RTa.c.

165 Christi] Christus RTZ

166 etiam] om. R enim O in se Z in add. RTp.c

167 sua add. RTp.c.

168 omnium] om. BCVZ

169 in medio add. B

170 gratie add. K

171 tetrarchie] thecarchie P tanquam stans add. O

172 eciam] et BC om. N

173 cum hoc] om. B

174 consilia] consilium O

175 exemplariter] om. NTZ

176 premonstravit] primordiavit P demonstravit Ra.c.

177 scilicet add. R

178 et] om. N

179 et describit] om. O

180 autem] om. NT

181 attendo] attendendo RK

182 volatum] volatur O et add. R

183 enim] etiam Z

184 hec Z

185 attendo] attendendo om. K

186 et eius doctrina] om. O

187 in] et R

188 possumus] possum B

189 de mundo] om. K

190 et add. CV

191 summum Z

192 et add. BO

193 contumelie] om. B et add. CV

194 et add. CVZ

195 seu gloria] om. CKVZ

196 seu gloria summa eternitas et immortalitas] om. PR

197 item] iterum COV

198 fragilitas K

199 martyrum om. Z

200 et] om. Z

201 et] seu BRa.c.

202 anthonomasice] automatice O

203 evangelica] evangeliorum R

204 multipliciter] multiplex R

205 que] qui R

206 in add. C

207 irrigaverat Z

208 vero Christi RK

209 usquequaque ferunt] usquequo fuerunt P usquaquam fuerunt KZ

210 circulos] curriculos P oculos Z vectes R

211 stabant] erant NOZ

212 autem] vero KP

213 contra] om. O

214 egestatem] egesta P

215 diem] quidem K

216 annuntiaverunt] annuntiant Z nunciaverunt B

217 factumque est modium R

218 statere] stature CPV

219 et duo] om. O

220 ordei] ordini P

221 statere] stature CPV

222 designantur Z

223 53°] quinto O

224 et] om. N

225 tum quia et ipsi - crucifixi] om. C

226 vero] autem Z

227 ad add. N

228 per] super C

229 hostiorum om. Z

230 dei Z

231 et add. R

232 habetur om. R

233 23] 33 BOT 13 CV

234 divini cultus] divinum cultum O

235 cum hoc] om. K

236 23] 13 C

237 psalte] psalterio O psaltes K

238 quo] quod P

239 ut ostenderetur] om. K

240 is] hiis KO

241 ianitoris] ianitores O

242 psalte] psalterii O – psa(lmis)te C

243 vult] volunt O

244 debet] debent O

245 custodire] habere B

246 sunt] fuerunt N

247 de quibus] ut Z

248 25] 9 P 35 B 26 N

249 spericitatem] perspicacitatem BPa.c.RTa.c.

250 presignati] designati B

251 de quibus] ut R

252 capitulo add. O

253 et add. O

254 inspirabilitatem PRT] spirabilitatem CKOV inspirabilitate Z

255 dicitur] habetur V

256 veni] venit K

257 huius om. Z

258 et quantum O

259 alactatem T

260 et om. Z

261 libertatis] ubertatis K

262V C

263 etc. add. NORZ

264 qui P] que KOV

265 primo capitulo add. BNOTV

266 egredientes] om. N

267 testimoniorum O

268 quatuor om. Z

269 capitulo add. RT

270 effusionem] confusionem T

271 per] propter Z

272 ac] et OTa.c.Z

273 innocenciam NOZ

274 contra] om. Z

275 tenebram] tenebras N

276 iverunt] venuerunt B

277 idest] et BR

278 quadriga] quarta BKNOPRTZ

279 primo] post CV

280 per] om. C

281 consummatissimam] conservatissimam O

282 quanto autem] quarto inde O

283 erat] erant Z

284 bestialibus] bestialiis K et add. B

285 quo erant] om. B

286 quadripedia O et add. Z

287 serpentia] serpentina CRV

288 habetur add. O

289 prout habetur] om. N

290 et add. R

291 primum] primo O

292 quod dicitur] om. P

293 processus] processum N divine sententie add. Z

294 evangeliorum] evangelistarum B

295 ostenditur] ostenduntur P

296 ut] sicut RT

297 per medium] om. K spacio relicto

298 pervenit] provehitur K

299 sue add. RT

300 quod] quia V

301 currens] euntes Z

302 etiam] autem O

303 assercionis] actionis B

304 vero] om. Z

305 ordinate] om. Z

306 circulares O

307 a Christo] Christus K

308 concurrunt K

309 efficacia om. O

310 huiusmodi] huius NR

311 et] etiam O

312 sapientalium] spiritualium R

313 ac] om. P

314 penetrandum] penetranda R

315 sua] si C

316 et] om. CV

317 conaveris K

318 lare] latere KO

319 ex petra] extra Z

320 evangelica O

321 intentionem] incentivam K animi add. KOZ

322 cordis] om. Z animi CN

323 simulati] om. O

324 erroris] om. R

325 tanquam] quasi CV

326 fons] factor O

327 secula O

328 Amen] om. P

329 autem] vero O

330 dictorum et] om. B eciam add. V

331 hec] add. O

332 querenda et prenotanda] inquirenda B

333 queritur add. NO

334 quod] quia T

335 hoc] om. P

336 melius primo quia fuisset] om. B

337 et] om. O

338 sunt] fuerunt PR

339 vocaliter] om. PR

340 illarum] earum R

341 qua] om. CV

342 fuisset] fuit N

343 michi add. CV

344 ut videtur] om. A

345 quod] quia A

346 ipse] ipsa KP

347 eam] om. ANPR ea K

348 scripsisset] conscripsisset PR

349 quod] et B

350 mortuo] om. A

351 scriberetur] scriberentur N

352 hiis] eis AKO his V

353 redargutiones] redarguentes O

354 et] ex K om. N

355 ipso add. R

356 sensibus] mentibus K

357 infulsisset] influxisset CV

358 et] om. T

359 sicut] sic A

360 viveret] vivens P

361 aut] ac B

362 et ideo] nam B

363 et conscriberet] om. PR

364 quod add. P confirmatur vel add. B

365 conflabatur] confirmabatur O

366 per] om. A

367 exhibendo] explendo BNPRZ exercendo Aa.c.

368 ea] eam V

369 ut] et B

370 sit] sicut O

371 Iohannis] quod dicit Iohannes B

372 sanctus add. K

373 commendandam] commendandum ANORT

374 proprietas] proprietatis AOV

375 exprimere] exponere PR

376 sancti add. ORT

377 internis] interioribus B

378 sic proprietas est spiritus internis suggestionibus] lin. canc. A

379 in] om. R

380 inspirando] spirando R

381 suum add. O

382 sanctus add. B

383 commendandum] confirmandum A

384 Christus] et A

385 abiecta] ab ista K

386 perfecte] perfectione P

387 etiam] enim O

388 Christi] om. ABPR

389 ditari] om. A

390 vero add. O

391 decuit] docuit K

392 habet] habuit P

393 et sollempnizandi] om. KV

394 et interpretandi] om. KV

395 et conscribendi] om. K

396 reservaretur] servaretur V

397 necessaria] necesse O

398 fuerunt] fuerant K

399 et] ex V

400 pro nobis] om. A

401 eius vel add. O

402 mostraretur] moraretur Ra.c.

403 autem] enim O

404 dignitatem fidei] fide dignitatem BPV

405 enim] vero O

406 spectat] expectat O

407 eum] enim K

408 sollempniter] om. A

409 propria] om. P

410 reddidisset] reddisset P

411 unumquodque] unumquodcumque B

412 si add. K

413 et audisse] om. NPR

414 et facta] om. A

415 asserat] om. A

416 fuerant] fuerunt NO

417 et] om. A

418 sumptam] sumpta B sumptum O

419 huiusmodi] huius AOP

420 ferre] om. N

421 si] sed N

422 nullus] non O

423 se] om. N

424 et] aut R

425 solum V

426 tunc add. A

427 auctoritatis] auctoritas BP

428 creduntur] creditur A

429 ostendendam] ostendendum Tp.c.

430 que] qui O

431 sancti add. B

432 proprie] om. ACV

433 esset] essent BRT

434 lex] om. B

435 solum] om. A

436 in add. T

437 suum] sanctum O

438 longe] om. PR

439 secunda] prima BV

440 huius] huiusmodi K littere huius] om. A

441 infunderat] infundat B

442 humilitati] humilitatem O et auctoritati add. BKNPR

443 sancti] sui A

444 auctoritatem O

445 utriusque] om. ABNPR canc. T

446 proprietatem O

447 et spiritus – auctoritati] om. K auctoritatem O

448 fide] fidei NR

449 ordinem O

450 et] om. O

451 distinctioni] distinctionem O

452 hoc] hec CN

453 autem] enim P

454 defectu] affectu B

455 hoc] om. A hec NV

456 ratio] regula Ra.c.

457 illud] id R

458 potius] etiam A

459 Et est] est enim P

460 tam] causa K

461 pro regula] per regulam B

462 partium] partem N

463 ab insufficienti] om. CV insufficiente B

464 accidentis] antecedentis O

465 se per] semper PR per A

466 accidentis] antecedentis O

467 quid] ad K

468 seu] sed O

469 etiam] est B autem N om. ARO

470 Christi add. O

471 principalius] principaliter O

472 et apostoli] om. CV

473 est] enim K

474 ad vetus] et adventus O vetus] vera K

475 est] om. A

476 in] om. A

477 ita] om. A

478 principaliter] om. K

479 intenderint] intenderunt AK

480 sicut] sed N

481 et gratia] om. B

482 circa] contra O

483 ipsos] eos A

484 Secunda questio rub. K

485 dicas] om. A

486 septuaginta] xx C

487 legem] laudem B

488 alii] arrii K

489 Mathiam] Matheum O

490 Basilidis] Basilis C

491 Appelles] Appolles T Appe KN

492 ex] ex C

493 illustrium vivorum] om. A

494 primo] secundo AO tertio B

495 Nazareorum add. ORT

496 quo] que T

497 solis] solum N

498 sollempnizationem B

499 tam] om. CV

500 superexcrescentiam] superexcellentiam K ad superexcrescentiam] om. A

501 ternarii] trinarii V

502 propter] ad Ra.c.

503 multiplex] om. CV

504 edificia] edificio O

505 aut] ac B

506 inhabitat] habitat CV inhabitet O

507 quod] om. V

508 ipsis] ipsos B

509 deitas] divinitas BCOTV dicitur veritas A

510 et una] om. C

511 ut] et CP ut et RT

512 quorum] quos V

513 concurrunt] currunt ABKNOV

514 essencie] ecclesie N quia add. B

515 intelligencie] intellective N

516 culmen] cultum CRp.c.V

517 libro add. K

518 vilesceret] vilescerent ACK et add. KR

519 carum A] earum NO

520 ut] quod B

521 consensio] lac. A contentio O

522 secundum] primum B

523 tum] tamen O

524 tradita] condita AKNRa.c.

525 a deo] om. AKNPRa.c. ab eo Rp.c.

526 christi] lac. A

527 et add. B

528 multitudinis] om. A

529 sicut] om. A

530 sic] sicut K

531 et] om. AB

532 quod] ut N

533 et add. NO

534 illos] eos O

535 haberet] habere debeat RTp.c. habeat Ba.c.P

536 in] etiam CKNOV etiam in ABTp.c.

537 fallaciter] falsa R fallacia P

538 indiderunt] tradiderunt ABKNOPRT

539 condempnat] dampnat PR

540 et] om. O

541 principia] principiora O

542 monimenta] monumenta K momenta O

543 hoc] hec CO

544 satis] om. BC

545 potest queri] queritur K

546 Dicendum – credibilius] om. O et credibilius om. N

547 prima scilicet add. O

548 ipsorum] eorum N

549 predicacio] tradicio CV

550 eorum] ipsorum NO

551 efficacie] effiencie R

552 primorum] priorum BCNO et add. V

553 quod] ne K

554 procuratum] procreatum O

555 scilicet] om. CKNOPT

556 annuciandi] audiendi O

557 sed add. K

558 ratio add. T

559 fidedigniorum T

560 fidelium seu add. O

561 sollempnium] sollempniorum K

562 visa] in ea K

563 vel] et RTp.c.

564 sollempnis] sollennitatis V solennitas C

565 tunc add. N

566 approbantibus] appropriantibus K

567 excessus] accessus N

568 testem] om. N

569 Marcho et Lucha T

570 Petri] Christi R

571 assumens] sumens PR

572 hoc] hec O

573 acta] actus V

574 qui] et K

575 et add. AOT

576 quinto] septimo BNO

577 et] etiam KORT

578 suis] om. C

579 hoc] hic PR

580 Luca] Luce V Luce evangelio NO

581 significare] significari K

582 voluit] voluerit ANO volumine C

583 primorum] priorum CKORTV

584 credibilitatem] credulitatem N communicabilitatem P

585 quis] aliquis CV

586 contigerit] corrigerit PR

587 per maliciosam conspirationem CV

588 testium] testificantium RTp.c.

589 dignitas vel] om. ACKNPV canc. B

590 ideo] om. P

591 aliqui] om. R

592 nec primi] om. O

593 informandum] confirmandum N

594 12] 13° AKNOT B

595 et] om. N

596 dei add. C

597 quosdam posuit] quos deposuit K

598 ipso] ipse O

599 et per] ex NO

600 auctorizabilis] auctoritatis R auctorizabilius A

601 aut] ac K

602 duorum] om. A

603 est] om. C

604 primo] om. B

605 utroque ab eis] seu collocati O

606 commendandam] commendandum V

607 et causalitatem] om. A

608 vacatio C

609 utique] om. A

610 Mattheus] Matthei OV

611 ab] ob N

612 refertur] fertur R infertur K

613 et] om. B

614 et] om. PR

615 Iohannes] om. BCN

616 deitatis] divinitatis PR

617 autem Iohannes add. N

618 verbi eterni - evangelistas] om. A

619 et add. CV

620 sanctitate add. O

621 Marcus – Paulum] om. K

622 connecti] converti O

623 virgo] om. A

624 familiarior] familior P

625 secretum] secreta A

626 quantum] quem O

627 trahitur] traditur R

628 primus] prius T primo OR

629 in Iudea et] om. B

630 secundo] om. N

631 imperatoris add. A

632 secundum] om. K

633 Rabanum] urbanum O

634 ultimo] om. N in add. B

635 tamen] tunc B

636 est] om. R

637 quibus] que PR

638 tam] om. A

639 famulatorie] famulacione K

640 forsitan] forte R

641 aliquo] aliquibus RTp.c.

642 conscripsissent] scripsissent R

643 preterea] hac canc. N

644 scribere] dicere AKNO

645 aliquid] om. A

646 scripserit] scripsit CV

647 informatam] informatur O

648 hiis] om. A

649 viderant] noverant A

650 audiverant] audierant ANR

651 aut] an K om. A

652 eis] illis O

653 quantum] quem O

654 ibi] ibidem O om. B

655 proprie] om. O

656 credibilitatem] credulitatem R

657 ea] illa B

658 audiverunt] audierunt A

659 et] om. CV

660 simul] om. P

661 multiplicius] multipliciter K

662 licet] sed N

663 et] om. R

664 preter] post O

665 tum] tamen O

666 summi add. O

667 tum] tamen O

668 ad veterem] et veteris B

669 hii] isti A

670 etiam] et O om. ACNV

671 quod] quia N

672 adfirmacionem A

673 pro iuramento] per iuramenta CV

674 tum] tamen O

675 in principio] primo B

676 nobis] om. A

677 tum] tamen O

678 verbo] libro N

679 se ipso] ipso P om. N

680 debes] debet K

681 sepius] om. PV

682 ipsi] Christi K

683 retulerunt] retinuerunt A recuserunt O

684 aut] licet V ac B

685 si] sicut O autem V om. B

686 audierat] audivit CV

687 scripsit] scripserit P

688 quare] om. A

689 sub] om. PR

690 quod sepe] om. C

691 sepe sibi videntur contrariari] videntur sibi esse contrarii A

692 fide] fidei KOTp.c.

693 estimare] existimare CP

694 falsa] facta K

695 quosdam quasi – dixisse] om. O

696 hoc] ex P

697 rationabiliter] rationabili P

698 ex] om. N ipsa add. O

699 excludendum] concludendum R

700 et] in B

701 proficit] perficitur B

702 fides] vita C

703 ipsorum] eorum K

704 testimonii] testium CV

705 fide] fidei KTp.c.

706 omeliis] omelia BKOV

707 convenientes] convenientem K conviventes O

708 scripserunt] scripsissent T om. A

709 quod] quia B

710 vero non] non nisi K

711 convenientes] conviventes O

712 et] om. B

713 modicis] modis NO

714 quia] quod CV

715 aperte] om. A

716 eis] om. C

717 veritatem add. A

718 sic] om. P

719 quia] quod K

720 ad add. B

721 servandam] servande KNOT servantem B

722 summum] sumens K

723 culmen] divine B

724 que] etiam K

725 si add. O

726 narratione] ratione C

727 sicut] sic R

728 hoc] hic K hec O om. B

729 aliquid] aliquem OV

730 in] om. A

731 verbo] verbis R

732 aut] vel RTp.c. ac B

733 et] aut ANOPTa.c.

734 in] om. BCPK

735 dicendi] docendi C

736 est add. K

737 virtuti] veritatis A veritati BNO

738 hoc] om. P

739 et add. K

740 si littera] similia K

741 commutetur] commutentur KO

742 equivalentem] equivalentia T equalitate O

743 sit om. P

744 quatuor] om. O

745 per] vel B

746 appareret] apparet AP

747 quod sequens] per consequens N

748 sicut] om. N

749 Ieronimus] Remigius P

750 expresse] om. K

751 videbant] viderant CPV

752 et sciebant] om. B

753 illi] ipsi O

754 hoc add. COTV

755 quod] om. N

756 ac] vel B

757 disseruisset] dixisset K

758 sexto] ergo O

759 etiam] et K

760 incarceracionem] incarnacionem AKR

761 etiam] enim R

762 fratris] factis P

763 penitus] om. P

764 in] et B

765 infinitam] infinitum KR infinite B

766 magnalium] magnalia K

767 septimo] sexta O

768 utique] om. PR

769 per] om. P

770 hoc] hec O

771 obiectum] obiecta R et per – obiectum] om. A

772 nota] notandum RT

773 ad] om. N

774 videndum] intuendum R om. A

775 concordias] concordiam P

776 quidam] quidem K

777 a] et PRp.c.

778 sibi] om. V

779 irracionabiliter] racionabiliter O

780 ipsas] om. A

781 appropriare] inappropriare Tp.c.

782 tum] tamen O

783 communiter] convenienter N

784 tum] tamen O

785 ponuntur seu add. R

786 tangunt] tanguntur ABCR

787 particulis] periculis K

788 circa hoc] contra hec O

789 faciem] faciei K

790 deitatem] divinitatem N

791 moralem] mortalem T

792 Lucas] Luce C

793 in add. AR

794 Zacharie] Zachae K

795 pro ipso – sacrificium] om. C sacrificium] officium B

796 ipso] christo CV ipso oblatum – ipso] se AN

797 tum] om. BK

798 legales add. CV

799 a baptismo] ab apostolo K

800 vero] om. N

801 tum] om. CKRV

802 in eo] ex eo K om. AR

803 quod] quia ANR

804 eum] om. O

805 quesitum] om. N

806 quesitum et adoratum] quesita et adorata K

807 esse add. N

808 voluit] vovit K

809 significatus] figuratus RK

810 ideo] unde K

811 Christi] om. O

812 narrandam] narrandum N

813 susceperat] susceperit K

814 Marchum add. ANT

815 tanquam] quasi O

816 socium] sacerdotium C

817 subsequentem] obsequentem K

818 hec] hoc P

819 cepit] incepit K

820 dicit] dixit ABKNRTp.c.

821 cepit] incepit O

822 quia] om. B

823 dicimus] dicunt A

824 ascribant] ascribunt CKN

825 dicens] dicendo CV

826 omnium add. O

827 ipse] om. P

828 uterque] utriusque B utrumque N

829 augustinum] augustinus AK

830 verum add R

831 enim] om. AP

832 evangelistarum] evangeliorum B

833 scrutanda] scrutata K

834 congruentius] convenientius ABKNOT

835 ille] fuit O

836 Ambrosii] Ambrosius K

837 assignationi] assignationem K

838 sed] om. A

839 commedandam] commendatum O

840 dignitatem] deitatem K divinitatem NR

841 est] om. A

842 docere – hominis] om. B

843 vero] om. A

844 rationem] om. A

845 figura] forma O

846 fidem] fide P

847 regiminis] legis BK

848 aut] om. O

849 varias] diversas N

850 est add. O

851 facte] factas P

852 vel] et AKNOP

853 vel finales] om. R

854 bene] om. B

Haut de page

Note de fin

i Hieronymus, Commentaire sur S. Matthieu, ed. E. Bonnard, Paris, 1977 (SC 242), p. 60, in Thomas d’Aquin, Catena Aurea in quatuor evangelia, ed. A. Guarienti, Turin, Marietti, 1953, p. 7.

ii Hieronymus, De viris illustribus, ed. G. Herding, Leipzig, Teubner, 1879, c. 2, p. 8.

iii Augustinus, De civitate Dei, 18, 41.

iv Augustinus, De consensu evangelistarum, 1, 1, 1, p. 2-3.

v Hieronymus, Commentaire sur S. Matthieu, p. 60, in Thomas, Catena, p. 7.

vi Augustinus, De consensu evangelistarum, 1, 2, p. 2, in Thomas, Catena, p. 7.

vii Hieronymus, De viris illustribus, cap. 8, p. 12.

viii Hieronymus, De viris illustribus, cap. 7, p. 11.

ix Augustinus, De consensu evangelistarum, 1, 2, p. 2, in Thomas, Catena, p. 7.

x Thomas, Catena, p. 7. Cf. Augustinus, De consensu evangelistarum, 1, 2, p. 3-4 ; Hieronymus, De viris illustribus, passim, Remigius, (PL 131)

xi Hieronymus, De viris illustribus, cap. 8, p. 12.

xii Pseudo-Chrysostomus, Homeliae super Mattheum (hom. 1), in Thomas, Catena aurea, p. 7.

xiii Pseudo-Chrysostomus, in Thomas, Catena aurea, p. 7.

xiv Augustinus, De consensu evangelistarum, 1, 12.

xv Pseudo-Dionysius, De divinis nominibus, cap. 4, 11 (vérifier Dionysiaca, I, p. 207-208).

xvi Augustinus, De doctrina christiana, 4, 11.

xvii Pseudo-Chrysostomus, in Thomas, Catena aurea, p. 7.

xviii cf. Augustinus, De consensu evangelistarum, 1, 2, in Thomas, Catena aurea, p. 7.

xix Augustinus, De consensu evangelistarum, 1, 3 ; 1, 6, in Thomas, Catena aurea, p. 6.

xx Augustinus, De consensu evangelistarum, 1, 2-6, p. 4.

xxi Gregoire le Grand, Homélies sur Ezéchiel, éd. Ch. Morel, Paris, 1986 (SC 327), hom. 4, p. 148, in Thomas, Catena aurea, p. 6.

xxii Ambrosius, Super Lucam (praef.), in Thomas, Catena aurea, p. 6.

xxiii Augustin, De consensu evangelistarum, in Thomas, Catena aurea, p. 6.

xxiv Augustin, De consensu evangelistarum, 1, 6, in Thomas, Catena aurea, p. 6.

Haut de page

Pour citer cet article

Référence électronique

Petrus Johannis Olivi, « Lectura super Mattheum, prologus »Oliviana [En ligne], 4 | 2012, mis en ligne le 14 mars 2013, consulté le 29 mars 2024. URL : http://journals.openedition.org/oliviana/498

Haut de page

Auteur

Petrus Johannis Olivi

Articles du même auteur

Haut de page

Éditeur scientifique

Sylvain Piron

École des hautes études en sciences sociales, Paris

Haut de page

Droits d’auteur

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés), sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

Haut de page
Search OpenEdition Search

You will be redirected to OpenEdition Search